261
Azərbaycanın dövlət müstəqilliy i bərpa olunduqdan sonra Azərbaycanın və Türkiyənin dövlət rəhbərlə rinin
qarşılıq lı razılaşması əsasında xatirə abidəsinin Şəhid lər Xiyabanında ucaldılması qərara alındı. 1918 ilin sentyabrında
Bakın ın azad o lunması uğrunda döyüşlərdə həlak olmuş türk və Azərbaycan hərbçilərinin bir ço xu da həmin ərazidəki
Çənbərəkənd qəbiristanlığında dəfn edilmişdilər.
Abidənin müəllifi me mar Hüseyn Bütünerdir. Tikinti işləri Türkiyənin A zərbaycandakı hərb i attaşesi tuğgeneral
(briqada generalı) Sad ıq Ercanın rəhbərliy i ilə aparılmışdır. Şəhid lər Xiyabanındakı məscidin qarşısında 854 kvadrat
metrlik əra zidə ucaldılmış abidənin görünüşündə oğuz-səlcuq me marlıq e le mentlərindən istifadə olun muşdur. Dü zbucaqlı
ko mpleks üç tərəfdən ağac və bəzək ko lları ilə əhatələn mişdir. Daxili tərəfdən düz xətt boyunca üzərinə qızılı u lduz
bərkid ilmiş 1130 mə rmər lövhədə Azərbaycanda həlak olmuş türk və A zərbaycan döyüşçülərinin adı həkk ed ilmişdir.
Abidənin önünə aparan yol andezit ilə, yolun kənarla rı isə gülbağ daşı ilə örtülmüşdür. Ko mple ksin yu xarı başında ağ
mə rmərdən 8,25x8,25 m ölçü lü kvadrat platforman ın mərkə zində 7 metr hündürlüyündə abidənin qırmızı mə rmə rdən olan
əsas hissəsi yerləşdirilmişdir. Səkkizguşə prizmanı xatırladan bu daşın eni aşağıda 2 metrdir. Daşın eni yu xarıya doğru
daralır. Daşın dörd tərəfinə ay-ulduz, qarşı tərəfinə isə Azərbaycan və türk dillərində xatirə yazısı həkk olun muşdur.
Əd.:
Süleymanov M., Azərbaycanda türk şəhidlikləri, B., 2000
.
BAKI UNĠVERS ĠTETĠ TƏ LƏBƏ LƏRĠNĠN QARġ ILIQLI YARDIM CƏ MĠYYƏ TĠ Azərbaycan Xa lq
Cü mhuriyyətii dövründə yaradılmış qeyri-höku mət xeyriyyə təşkilatı. 1919 ildə fəaliyyətə başlamışdı. Cəmiyyətin əsas
vəzifəsi ehtiyacı o lan tələbələ rə maddi yardım göstərmək, onların yaşayış ş əraitini ya xşılaşdırmaq idi.
Cə miyyətin nəzd indəki ə mə k bürosu ehtiyacı olan tə ləbələri işlə tə min edird i. Bundan əlavə, kasıb tə ləbələrin
nəfinə kütləv i müha zirələ r təşkil o lunurdu. Cə miyyət Aprel işğalından (1920) sonra fəaliyyətini dayandırmışdır.
BAKIDA XARĠCĠ DĠPLOMATĠK NÜMAYƏN DƏ LĠKLƏ R – A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə
xarici dövlətlərin Azərbaycanın paytaxtı Bakı şəhərindəki diplo matik heyətləri. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə
Bakıda xarici d iplo matik nümayəndəliklər fəaliyyətə başladılar. İngiltərənin v itse-konsulu Gevelke, Belçikanın konsulu
Ayvazov, Yunanıstanın konsulu Kusis, Gürcüstanın diplomatik nü mayəndəsi N.S.A lşibay, Ermənistanın diplo matik
nümayəndəsi Q.A.Bekzadyan, Danimarkan ın konsulu E.F.Biyerinq, İtaliyanın konsulu L.Qrikurov, Litvanın konsul-agenti
V.İ.Miskeviç, İranın baş konsulu Səədül-Vəzir, Polşanın konsul-agenti S.Rılski, Şimali A merika Birləşmiş Ştatlarının
vitse-konsulu Randolf, Ukraynanın vitse-konsulu Qolovan, Finlandiyanın konsul-agenti Vegelius, Fransanın konsul-agenti
Yemelyanov, İsveçrənin konsulu Klottyu, İsveçin konsulu R.K.Vanderpluq Azərbaycanda tam səlahiyyətlə diplo matik
fəaliyyətə başlamışdılar.
Yaponiya hökuməti A zərbaycanla dip lo matik münasibətlər yaratmağa hazır o lduğunu bildirmiş, Antuan Delabus
başda olmaq la Vatikan da öz nü mayəndələrini Bakıya göndərmişdi.
262
Əd.:
Aзepбaйджанская Pecnублика (1918-1920), Документы и материалы.
1918-1920 rr.,
Б., 1998;
Həsənov C,
Azərbaycan beynəlxa lq münasibətlər sistemində (1918-1920-c i illə r), B., 1993.
BAKIDA MART SOYQIRIMI - Ba kıda ha kimiyyəti ə lə keç irmiş daşnak-bolşevik güruhunun başçısı S.Şau m-
yanın rəhbərliyi ilə əvvəlcədən hazırlanmış plana əsasən, 1918 ilin ma rtından etibarən "əksinqilabi ünsürlərlə mübarizə"
çağırışı ilə Bakı Xalq Komissarları Sovetinin silahlı erməni-daşnak hərbi birləşmələrinin Bakı quberniyasını
azərbaycanlılardan tə mizlə mək məqsədilə həyata keç ird iyi soyqırımı. Hə min soyqırımı nəticəsində 1918 il mart ın 31-dən
aprelin 2-də k təkcə Ba kı şəhərində 12 min nəfə rdən ço x dinc və silahsız a zə rbaycanlı e rmənilər tərəfindən qətlə yetirild i.
Bakın ın azərbaycanlılar yaşayan məhəllələri daşnaklar tərəfindən dəhşətli talana məruz qaldı (bax Mart soyqırımı (1918).
BAKININ AZAD OLUNMAS I (1918) - Bakı şəhərinin A zərbaycanın müstəqilliyinə qarşı barışma z mövqe
tutmuş qüvvələrdən azad olun ması üçün türk və A zərbaycan hərbi hissələrindən təşkil edilmiş Qafqaz İslam Ordusunun və
onun tabeliyinə verilmiş Azə rbaycan könüllü dəstələrinin 1918 il sentyabrın 14-15-də həyata keç ird iyi döyüş əməliyyatı.
Əməliyyat Bakı şəhərində hakimiyyəti ələ keçirmiş "Sentrokaspi diktaturası"nın əsasən daşnaklardan ibarət qoşunlarına və
onun çağırışı ilə Bakıya gəlmiş ingilis hərbi qüvvələrinə qarşı aparılmışdır.
Bakı şəhərinin azad edilməsi üçün ilk ciddi-cəhd 1918 il avqustun 5-də göstərilmişdi. Həmin gün Qafqaz İslam or-
dusu Şərq cəbhəsi ko mandanı (bax Şərq cəbhəsi komandanlığı) Mürsəl paşanın rəhbərliyi ilə Qu rd qapısı istiqa mətindən
Bakıya doğru hücum oldu. Hücumun əsas zərbə qüvvəsini Qafqaz İslam Ordusu hissələrinin Şimal qrupu təşkil edirdi. Bu
qrupun qüvvələri 9-cu, 10-cu, 13-cü və 38-ci türk alayların ın bölmələrindən, iki A zərbaycan süvari alay ından, Su mqayıt
dəstəsindən və digər bölmə lərdən ibarət idi. A zərbaycan hərbi qüvvələrin in üstünlük təşkil etdiy i Cənub qrupu is ə Puta-
Ələt arasında mövqe tutmuşdu. Polkovnik Həbib bəy Səlimovun rəhbərlik etdiyi bu qrupa Xəzərsahili ərazilərin və Bakıya
aparan yolların təhlükəsizliy ini təmin etmək tapşırılmışdı.
Avqustun 5-nə planlaşdırılan döyüşdə Qafqa z İsla m Ordusu qüvvələri qarşısına qoyduğu vəzifə ləri yerinə yetirə
bilmədi. General Denstervillin komandanlığı alt ında Bakıya gəlmiş ingilis hərbi hissələri ilə möh kə mləndirilmiş "Sen-
trokaspi" hərbi qüvvələri, habelə onların kö məyinə yetişən Ba kı Ko mmunasına sadiq qüvvələr Qa fqaz İsla m Ordusu
hissələrinin hücumunun qarşısını ala bildilər. Gəncədən Bakıya qədər uzun və ağır döyüş yolu keçmiş türk-A zərbaycan
hərbi qüvvələrin in yorğunluğu, maddi və canlı it kilərin va xtında bərpa edilmə məsi halları da "Sentrokaspi" cəbhəsində
birləşən qüvvələrin müqavimət gücünü artırdı. Hücum kifayət qədər uğurlu başlasa da, sadalanan amillər, habelə döyüşün
coğrafi baxımdan daha mürəkkəb o lan bir istiqamətdən aparılması son nəticədə ciddi itkilərə gətirib çıxardı.
Bakın ın azad edilməsini uğurla başa çatdırmaq üçün 5 avqust döyüşünün nəticələri Qafqaz İslam Ordusu koman-
danı Nuru paşa, Əlahiddə Azərbaycan korpusunun komandanı Əlağa Şıxlinski və onların rəhbərlik etdikləri qərargahlar
tərəfindən ciddi təhlil o lundu, ordu hiss ələrinin və Azərbaycan xa lqın ın iradəsinin reallaşdırılması, qüvvələrin düzgün
istiqamət ləndirilməsi üçün zəruri tədbirlərin həyata keçirilməsi planlaşdırıldı. Onla rın arasında hərbi qüvvələrin
gücləndirilməsi, döyüş taktikasına yenidən baxılması, Bakıətrafı kəndlərin əhalisinin döyüşə səfərbər edilməsi, qoşun
hissələrində və könüllü dəstələrdə döyüş ruhu və qələbə əzmin in qald ırılması kimi tədbirlər var id i. Hə min tədbirlərin
həyata keçirilməsi istiqamət ində aparılan işlərin əsaslı surətdə götür-qoy edilməsi, məqsədyönlü şəkildə qurulması 1918 il
sentyabrın 15-də Bakı şəhərinin Azərbaycan xalqın ın müstəqilliyinə yabançı o lan qüvvələrdən təmizlən məsi ilə nəticələndi.
Əməliyyatı qələbə ilə başa çatdırmaq üçün, hər şeydən əvvəl, Bakı ətrafındakı hərbi qüvvələr möhkəmləndirild i. Süley man
İzzət bəyin ko mandir olduğu 15-ci firqə Türkiyədən Azərbaycana göndərild i. Bu firqə Bakının şimalında, Biləcəri
istiqamət ində yerləşdirildi. Xid mətə çağırılmış azərbaycanlılar hesabına Beşinci Qafqaz firqəsinin canlı it kiləri q ismən
bərpa edildi. Qüvvələrin silah, sursat və ərzaq ehtiyaclarının aradan qaldırılması üçün Azərbaycan Hökumət i və Qafqa z
İslam Ordusu