[]

456 

 

1918  il  mayın  26-da  Zaqafqaziya  seyminin   sonuncu  iclası  keç irildi.  Ġ.Q.Se ret eli  Sey min   bura xıld ığını  e lan  etdi. 

Zaqafqaziya  seyminin  buraxılması  Cənubi  Qafqazda  öz  müstəqilliklərini  elan  edən  dövlətlərin,  o  cü mlədən  Azərbaycan 

Xalq Cü mhuriyyətinin yaran ması ilə nəticələndi. 

Əd.: A zərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; Vəkilov P., A zərbaycan Respublikas mın yaran ma tarixi, B., 1998. 

ZAQAFQAZĠYA  S EYMĠNĠN  MÜSƏ LMAN  FRAKS ĠYAS I  -  Zaqafqaziya  seymində  Azərbaycanı  təmsil  edən 

fraksiya. 1918 il fevralın  23-də təĢkil o lunmuĢ, həmin il mayın 26-da Zaqafqaziya seyminin  buraxılması ilə fəaliyyəti sona 

çatmıĢdır.  1918  ilin  yanvarında  bolĢeviklər  Rusiyada  Müəssislər  məclisini  buraxd ıqdan  sonra  Zaqafqaziya  Diyar  Soveti 

yerli  höku mət  strukrurunun  yaradılmasını  qərara  aldı.  Bu  vəzifən i  1918  il  fevralın  23-də  ilk  sessiyasını  keçirən  

Zaqafqaziya seymi ö z ü zərinə götürdü. 

Zaqafqaziya  seymində  dörd  müsəlman  partiyası  -"Müsavat" və  ona  qoĢulan  demokratik  bitərə flə r  qrupu  (bu  qrup 

müsəlman  ictimai  xadimlərindən ibarət  idi və  müsəlman  milli ko mitələri,  mü xtəlif  mərkəzlər tərəfindən "Müsavat"la eyni 

siyahıda  irəli  sürülüb  seçilmiĢdilər),"Müsəlman  sosialist  bloku",  "Rusiyada  Müs əlmanlıq"  ("Ġttihad"),  "Hümmət" 

(menĢevik) partiyaları təmsil o lunmuĢdu: "Müsavat" və demokratik b itərəflər qrupu - Məmməd  Yusif Cəfərov,  Əlimərdan 

bəy  TopçubaĢov,  Məhəmməd   Əmin   Resulzadə,  Nəsib  bəy  Yusifbəyli,  Həsən  bəy  Ağayev,  Xosrov  PaĢa  bəy  Sultanov, 

Məmməd   Həsən  Hacınski,  Mir  Hidayət  Seyidov,  Fətəli  xan  Xoyski,  Xəlil  bəy   Xas mə mmədov,  Qa zı  Əh məd  

Məhəmmədbəyov,  Aslan  bəy  QardaĢov,  ġəfi  bəy  Rüstəmbəyli,  Cavad  bəy  Məlik-Yeqanov,  Mustafa  Mahmudov,  Mehdi 

bəy Hacıbababəyov, Hacı Molla Səlim A xundzadə, Mehdi bəy Hac ınski, Xudadat bəy Məlik-Aslanov, Müseyib Əxicanov, 

Lütfəli  bəy  Behbudov,  Firidun  bəy  Köçərli,  Ġbrahim  ağa  Vəkilov,  Həmid  bəy  ġahtaxtinski,  Rəhim  Vəkilov,  Ələsgər 

Mahmudbəyov, Yusif əfəndi Əfəndizadə, M irzə Cə la l Yusifzadə, Mə mmədrza ağa Vəkilov, Ġsla m bəy Qəbulov; müsəlman  

sosialist bloku  - Ġb rahim bəy Heydərov, Əlixan  Qantə mir, Aslan bəy Səfikürdski,  Əh məd  Cövdət Pepinov, Bağır  Rzayev, 

Camo  Hacınski,  Məhəmməd  Məhərrəmov;  "Rusiyada  müsəlmanlıq"  ("Ġttihad")  -  Sultanməcid  Qənizadə,  Mir  Yaqub 

Mehdiyev,  Heybətqulu  Məmmədbəyov;  müsəlman  sosial-de mokrat  menĢevik  partiyası  "Hü mmət"  -  Cəfə r  A xundov, 

Ġbrahim Əb iləv, Əkbər Ağa ġey xü lislamov və Səmədağa Ağamalıoğlu. 

Partiyaların  bu  siyahısı  Seymin  1918  il  28  fevral  tarixli  iclas mda  təsdiq  olunmuĢdu,  lakin  sonralar  bu  siyahıda 

mü xtəlif dəyiĢikliklər edilmiĢ, bir partiyadan digərinə  keçmək halları qeydə alın mıĢdı. Hü mmətçi  menĢeviklər  isə gürcü 

fraksiyasına daxil olmuĢdular. 

Bütün partiyaların  ü mu mi razılığı ilə "Müsavat" fraksiyasımn və demokratik b itərəflər qrupumm aĢağıdakı tərkibdə 

rəyasət  heyəti  müsəlman  fra ksiyalarmın   birləĢ miĢ  iclaslannın  rəyasət  heyəti  kimi  qəbul  edilmiĢdi:  Məhə mməd  Əmin 

Rəsulzadə  (sədr),  Mə mməd  Yusif  Cə fərov  və  Nesib  bəy  Yusifbəyli  (sədrin  müavinləri),  Mustafa  Mahmudov  və  Rəhim 

Və kilov (katiblər), Mehdi bəy Hacıbababəyov və Ġslam bəy Qəbulov (katib lər o lmayanda onları müvəqqəti əvəz edənlər). 

Müsəlman fraksiyası, gürcü və erməni  fraksiyalarından fərq li olaraq, ço x dağın ıq fəaliyyət göstərməsinə baxmaya-

raq,  mühü m  məsələlərin  müzakirəsində öz qətiyyəti və sabit siyasi  mövqeyi ilə seçilird i. Fraksiyanın əsas diqqəti cənub-

qərbi Qafqazda cərəyan eden proseslerə yönəlmiĢdi.  Fra ksiya  Qars ve  Ərdəhanda  müsəlman ların  kütləvi qətlləri haqqında 

mə lu matla r  a lırdı.  A xa lsıx,  A xa lkə lə k  və  Bo rçalıda  milli  zə mində  toqquĢmalar  baĢ  verirdi.  Erməni-yunan  və  gürcü 

birləĢmə ləri Sa lhidə və Qalistavada müsəlmanla ra qarĢı zora kılıqla ra yol verirdilər. Qafqa z  müsəlmanla rı bütün ümid lərini 

Müsəlman  fraksiyasına  bağlamıĢdılar.  Sey min  bu  prosesleri  nizamlamaq  imkanları  məhdud  idi.  Müsəlman  fraksiyasının 

sərencammda  isə  hərbi  qüvvə  yox  id i.  Bununla  belə,  Müsəlman  fra ksiyası  Sey min  ic laslarında  Qafqaz  müs əlmanların ın 

maraqlarını təmin etmək uğrunda səylə mübarizə apanrdı. Qərb dövlətləri Müsəlman  fraksiyası ilə əlaqələr yaratmağa cəhd 

göstərirdilər. Lakin fraksiya liderləri dərk ed irdilər ki, öz maraq larını güdən Qərb dövlətləri ilə əlaqələr Qafqazın müsəlman 

əhalisini  təhlükəli  vəziyyətə  sala  bilər.  On lar,  ilk  növbədə,  Qafqaz  müsəlmanların ın  d igər  siyasi  qüvvələri  ilə  əlaqələr 

yaratmağı  zəruri  hesab  edirdilər.  Bu  məqsədlə  ġimali  Qafqazı  təmsil  edən  Heydər  Bammat,  Əbdülməcid  Çermoyev  və 

baĢqaları ilə görüĢlər keçirilmiĢ, Qafqazdaxili milli münasibətlərə və xarici təhlü kə məsələlərinə dair danıĢıqlar aparılmıĢdı. 

Lakin  Müsəlman  fraksiyası  federativ dövlətin tərkibində olduğu üçün separat danıĢıqlara  meyl etmird i. Hətta Türkiyə  ilə 

damĢıqlarda  da  fraksiya  Cənubi  Qafqazın  federativ liy ini  nəzərə  alırd ı.  Lakin  gürcülər  və  ermənilər  öz  milli  maraqlarını 

ümu mqafqaz  maraqlarından üstün tuturdular. Zaqafqaziya seymin in Batu m haqqında Türkiyənin ultimatu mu  ilə bağlı təcili 

iclasında  E.Gegeçkori,  Ġ.Sereteli,  X.Karçikyan,  Y.Semyonov  və  digərləri  öz  çıxıĢlarında  müqavimət  göstərməyi,  əslində, 

Türkiyəyə rəsmən  müharibə elan olun masını tələb  edird ilər. Müsəlman fraksiyası isə müharibənin əleyhinə idi. Məhəmməd 

Əmin  Rəsulzadə  yazırdı:  "Sey mdə  müsəlmanların ı  bütün  səyləri  cəbhə  məsələsinin  dinc  yo lla  həlli  və  Qafqazın 

müstəqilliy inin  dərhal  həyata  keçirilməsinə  yönəlmiĢdi".  Seymin  Türkiyə  ile  Trabzonda  apardığı  sülh  danıĢıqlarında  (bax 

Trabzon  konfransı)  Müsəlman  fraksiyasından  M.H.Hacınski,  X.Xas məmmədov,  Ġ.Heydərov,  M.Y.Mehdiyev, 

Ə.ġey xü lislamov  iĢtirak  edirdilər.  A zərbaycan  nümayəndələri  Türkiyə  ilə  müharibəyə  razı  olmadıqların ı  bildird ilər. 

Müsəlman  fraksiyası  adından  Seymdə  çıxıĢ  edən  M.Y.Mehdiyev  bild irdi  ki,  Zaqafqaziya  öz  müstəqilliyini  elan  etməsə, 

Müsəlman  fraksiyası  sülh  danıĢıqlarını  müdafıə  etməyəcək.  X.Xasməmmədov  Batu mun  Türkiyəyə  güzəĢtə  gedilən 

ərazilərin siyahısından çıxarılmasını təklif etdi. O, Bakı neft kəmərinin son məntə-  

---