[]

469 

 

beləliklə  də,  həm  Qarabağ,  həm  də  Naxçıvan  məsələsini  birdəfəlik   həll  etmək dir.  Qarabağın  dağlıq  hissələrinin 

erməniləri sürətlə üsyana hazırlaşırlar". 

Yanvarın  24-də  C.Sultanovun  Cəbrayıldan  göndərdiyi  son  teleqramda  deyilirdi:  "Bütün  teleqramlarıma  əlavə 

olaraq, hərbi əməliyyat yerindən məlum edirəm ki, Zəngəzur sarıdan başınız sağ olsun. Ermənilər öz qüvvələrini Cəbrayıl 

qəzasının  sərhədində  cəmləşdirirlər.  Qarabağı  xilas  etmək   lazımdır.  Erməni  xəyanəti  və  hiyləgərliyi  qurbanlarının  sayı 

hesaba gəlməzdir". 

Aprel işğalından (1920) sonra sovet Rusiyasının Zəngəzur  məsələsi  ilə bağlı yeritdiy i siyasət Ermənistanda Sovet 

hakimiyyəti  qurulduqdan  sonra  köklü  Ģ əkildə  dəyiĢdi.  Be lə  ki,  1920  il  apre lin  sonunda  11-ci  Qırmızı  ordunun  siyasi 

rəhbərliy i və  Azə rbaycan Ġnqilab  Ko mitəsi sədrinin   müavini M.D.Hüseynovun Ermənistan daĢnak hökumət inə notasında 

Qarabağı  və  Zəngəzuru  erməni  qoĢunlarından  təmizləmək  tələb   olunurdusa,  artıq  həmin  ilin  dekabrında  A zərbaycan 

Zəngəzuru  Ermən istana  "bağıĢlamağa"  məcbur  edildi.  Bu,  sovet  Rusiyasımn  bölgədə  yeritdiyi  yeni  müstəmləkəç ilik 

siyasətinin  təzahürü  idi.  Mə krli  planla rını  onilliklə rə  irə licədən  hesablayan  ermənilə r  daim  a zə rbaycanlıları  bu  bölgədən 

sıxıĢdırmıĢ,  nəhayət,  ötən  əsrin  80-ci  illərinin  sonunda  SSRĠ  rəhbərliy indəki  himayədarlarının  kö məyi  ilə  on ları  əzəli 

Azərbaycan torpağı Zəngəzurdan son nəfərinə kimi çıxarmıĢla r. 

Əd.: Azərbaycan tarixi, 7  cilddə,  c.5,  B.,  2001; P a Ģay ev   A.,  AçılmamıĢ  səhifələrin  izi  ilə,  B.,  2001;  Erməni tcrror və  quldur  birləĢmələrinin 

bəĢəriyyətə qarĢı cinayətləri (XIX-XXI əsrlər). Müxtəsər xronoloji ensiklopediya, B.. 2003;  

ZƏRDABĠ  (M  ə  1  i  k  o  v)  Həsən  bəy  Səlim  bəy  oğlu  (1842,  Göyçay  qəzasının  

Zərdab  kəndi  -  28.11.1907,  Bakı)  -  təbiətĢünas    alim,    pedaqoq,    publisist.    Azə rbaycan    

mətbuatının    banisi,  Azə rbaycan    Xalq    Cü mhuriyyətinin  yaran ması      ilə      nəticələnən    

millisiyasi dirçəliĢ ideyaların ın formalaĢ masında mühü m rol oynamıĢ ictimai   xadim.     

Zərdabda  molla xanada,  ġa ma xı  Ģəhər  mə ktəbində  o xu muĢ,  Tiflis    birinc i      Ģ əhər  

gimnaziyasını  (1861),  Moskva Un iversiteti fızika-riyaziyyat fakültəsinin təbiiyyat Ģöbəsini 

(1865) bitirmiĢ, elmlər namizədi dərəcəsi almıĢdır.  Bir  müddət Tiflisdə "Mərz palatası"nda, 

Bakı  quberniya  idarəsində,  Quba  Ģəhər  məhkəməsində  iĢləmiĢ  (1865-69),  1869  ildə  Bakı 

Ģəhər realnı g imnaziyasında təbiiyyat tarixi və riyaziyyat müəllimi təyin olun muĢdur. 

Zərdabi 1872 ildə  yo xsul və kimsəsiz Ģagirdlə rə maddi yard ım göstənnək məqsədilə  

"Cə miyyəti-xeyriyyə"  təĢkil  et miĢdir.  1873  ilin  mart ında  gimna ziyanın  Ģagirdləri 

H.Zərdabinin  rəhbərliyi,  Nəcəf  bəy  Və zirovun  təĢəbbüsü,  Əsgər  ağa  Adıgözəlov 

( Go r a n i )   və  b.nın  iĢtira kı  ilə  Mirzə  Fətəli  A xundzadənin  "SərgüzəĢti-və ziri-xani-Lən kəran"  və  "Hacı  Qara"  

ko mediyaların ı  tamaĢaya  qoymuĢlar.  Azərbaycan  milli  teatrının  tarixi  bu  tamaĢalarla  baĢlanır.  Zərdabi,  həmçin in, 

Azərbaycan demokrat ik  mətbuatının banisidir. Qubalı  mü lkədar Abdulla ağa Ba kıxanovdan maddi yardım a lan Həsən bəy 

1875  il  iyulun  22-də  "Əkinçi"  qəzet inin  birinc i  nömrəsini  nəĢr  etdirmiĢdir.  "Əkinçi"  (1875-77)  siyasi  oyanıĢ,  ictima i 

tərəqqi,  iqtisadi dirçə liĢ,  mədəni yüksəliĢ yolunda azərbaycanlıların bə lədçisi o lmuĢ,  müasir e lmi b ilikləri təbliğ et mə klə , 

əhalinin   təsərrüfatının   in kiĢafına,  maddi  rifah  halın ın  yaxĢılaĢ masına  kö mək  etmiĢdir.  "Əkinçi"   kənd  təsərrüfatına  dair 

biliklə rin   təbliğ ini  əsrin  qabaqcıl  maa rifç i-de mokratik  ideyalarının   yayılması  ilə  məharətlə   əlaqələndirdi.  Bununla  da  

durğun müsəlman cəmiyyətini aĢağıdan-yuxarıya qədər silkələyib hərəkətə gətirdi,  xalqa  müasir Ģəraitdə tərəqqi yolların ı 

göstərdi. 

Həsən bəy Zərdabi "zindəganlıq cəngin in" ("yaĢamaq uğrunda  mübarizə")  mahiyyətini açıq layaraq yazırdı: "  Zikr 

olan  zindəganlıq  cəngində tüfəng və  xəncər  iĢlən mə z, güc və  rəĢidlik  iĢ görmə z.  Onun əsbabı ancaq ağıld ır... e lm təhsil 

etdikcə ağıl da art ır... bizim zə manə dəyiĢilib. Biz e lm sahiblərinə rast gəlmirik. Bizimlə  zindəganlıq cəngini edən millətlə r 

elm  təhsil  ed irlər.  Ona  binaən,  gərə k  biz  də  e lm  təhsil  edə k  ki,  onlara  zindəganlıq  cəngində  qalib  olma-saq  da,  onlarm 

bərabərində  dayanıb  duraq.  Yo xsa,  dövlət  və  xoĢgüzəranlıq   onların  ə linə  keçəcəkd ir  və  bizlər  mürur  ilə   zindəganlıq 

cəngində məğlub o lub tələf olacağ ıq.  Səy et,  zəh mət  çək, e lm təhsil e lə  ki, dövlət qazanıb   xoĢgüzəran olasan" ["Əkinçi" 

(1875-77), Ba kı, 1979, səh.51]. 

Həsən  bəy  Zərdabinin  milli  dirçəliĢ  ideyaları  rosmi  höku mət   dairə lərində  c iddi  nara zılıq   yaratdı.  O,  höku mət  

mə mu rla rının nə zərində siyasi cəhətdən etibarsız ada ma  çevrildi.  1877  ilin sentyabnnda "Əkinçi" bağlandı. Millət  xad imi 

1879  ildə rea lnı  məktəbdə  müəllimlik vəzifəsindən çıxarıld ı,  Bakını tərk et məyə  məcbur edild i. A iləsi ilə b irlikdə doğ ma  

Zərdab kəndinə köçdü. Orada  16  il sürgün həyatı yaĢadı. 1896  ildə yenidən Bakıya qayıtdı. "Kaspi" qəzeti  ilə ə mə kdaĢlıq  

etməyə  baĢladı.  1897  ildə  Ba kı  Ģəhər  Du masının  məktəb  ko missiyasının  üzvü  seçildi.  Ba kıya  ikinc i  qayıdıĢ  Həsən  bəy 

Zərdabiyə  ehtiyatda  qalan  qüvvəsini  xa lq  iĢinə  sərf  et mək  imkanı  yaratdı.  Müdrik  el  ağsaqqalı  faydalı  məsləhətləri  ilə  

ədəbiyyatm,  teatrın,  maarifin  inkiĢafına  yaxmdan  kö mək  etdi.  "Kaspi"  redaksiyasında  iĢləməklə  yanaĢı,  "ġərq i-Rus", 

"Həyat" qəzetlərində, "Dəbistan" jurnalında əmə kdaĢlıq etdi.  1906  ildə  Qafqa z  müsəlman  müəllimlərinin  Ba kıda çağırılan  

birinci qurultayı Həsən bəy Zərdabinin sədrliy i ilə keçirildi. 

Həsən  bəy  Zərdabi  geniĢ  yaralıcılıq  diapa zonuna  malik  alim-publisist  idi.  Onun  yaradıcılığı  19  əsrin  sonu,  20  əsr 

Azərbaycan  ədəbiyyatının,  publisistikasının  mühüm  məsələlə rini  əks  etdirir.  Ədibin  "Əkinçi",  "Ziya"  ("Ziyayi-Qaf-

qaziyyə"),  "KəĢkü l",  "ġərq i-Rus",  "Həyat",  "Dəbistan",  

 

 

---