[]

467 

 

Cənubi  Qafqa zda  müstəqil  respublika lar  yarad ılandan  sonra  ermən ilə rin   Zəngəzura   qarĢı  ə ra zi  iddiala rı 

soyqırımları  ilə  müĢahidə  olunmağa  baĢladı.  1918  ilin  may-avqust  aylarında  Zəngəzurda  Ermənistan  Respublikasının  

azərbaycanlılara  qarĢı  etnik  tə mizlə mə  siyasətə  daha  da geniĢləndi.  Azərbaycan  Fövqəladə təhqiqat  komisiyyasının  üzvü 

Mixay lovun CavanĢir, ġuĢa, Cəbrayıl qəzaları və digər Azərbaycan torpaqları kimi Zəngəzur qəzasında ermən ilərin həyata 

keçirdikləri  talanlar  və  baĢqa  zorakılıq  hərəkətlərindən  zərər  çəkmiĢ  müsəlman  kəndlərinin  yo xlanılması  haqqında 

mə ruzəsində  burada  115  kəndin,  10-a   ya xın  təzəbinə  yaĢayıĢ  məskənlə rin in  dağıldığı  və  yerlə -yeksan  edildiy i  bild irilir. 

Andronik  və  digər  e rməni-daĢnak  quldur  baĢçıların ın  vəhĢiliy i  nəticəsində  bu  azərbaycanlı  kəndlərində  3257  kiĢi,  2276 

qadm  və  2196  uĢaq  öldürülmüĢ,  1060  kiĢi,  794  qadın  və  485  uĢaq  yaralanmıĢdı.  Be ləliklə ,  Zəngəzu r  qə zasmda  hər  iki 

cinsdən olan 10068 nəfər ö ldürülmüĢ və ya Ģikəst edilmiĢdi.  La kin e rmənilərin Zəngəzur qə zasında azə rbaycanlıla ra qarĢı 

törətdikləri vəhĢiliklərin miqyası əslində bundan da çox id i. Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti Höku məti Zəngəzur qəzasında 

vəziyyəti  sabitləĢdirmə k,  əhalinin  müdafiəsini  təĢkil  et mək  üçün  bütün  vasitələrdən  istifadə  etməyə  çalıĢırd ı.  Hö ku mətin  

1918  il  27  iyul  tarixli  qəzası  ilə  Zəngəzur  ko mendantına  qayda-qanunun  bərpası  üçün  50  min  manat  ayrılmıĢdı.  1919  il 

yanvarın  13-də  CavanĢir,  ġuĢa  və  cəbrayıl  qəzaları  ilə  b irgə  Zəngəzur  qəzasının   da  daxil  olduğu  Qarabağ  general-

qubernatorluğu  yaradılmıĢdı.  Ermənilərin  Zəngəzur  qəzasının  azərbaycanlı  əhalisinə  qarĢı  q ırğın ları  1919-20  illərdə  də 

davam  etdirilmiĢdi.  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  süqurundan  sonra  (1920,  28  aprel)  ermənilərin  Zəngəzuru  A zər-

baycandan qoparmaq siyas əti daha da fəallaĢmıĢ, Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra bunu həyata keçirmə k 

mü mkün olmuĢdu. Sovet Rusiyasının da yaxından iĢtirakı  ilə  Zəngəzur qəzası torpaqların ın böyük bir hissəsi Ermənistana 

ilhaq  ed ilmiĢ,  Ermənistan  Xalq   Ko missarları 

Sovetinin  1921  il  20  iyul  tarixli  qəra rı  ilə 

Ermənistan 

SSR-də 

Zengəzur 

qə zası 

yaradılmıĢdı.  1920  illərin  sonlanndan  həyata 

keçirilən rayonlaĢdırma  zaman ı həmin ərazilərdə 

Qafan,  Go rus,  Mehri  və  Sisiyan  rayonları  təĢkil 

edilmiĢ,  Zəngəzur  bir  tarixi  v ilayət  kimi  ləğv 

edilmiĢdi. 

Tarixi 

Azə rbaycan 

torpaqları  o lan 

Zəngəzur 

qəzasın ın 

böyük  bir  hissəsinin 

Ermənistana 

ilhaq 

edilməsi 

ilə 

b irgə 

Azərbaycana daha bir zərbə vurulmuĢ, Na xçıvan 

Azərbaycandan ayrı salın mıĢdı. 

Əd.:Азербаиджанская Демократическая Республика 

(1918-1920). Закондательные акты (сборник документов), Б., 

1998;    Ermənistan  azərbaycanlılarının  tarixi  coğrafıyası,  B., 

1995;  Musayev  Ġ.,  Azərbaycanın  Naxçıvan  və  Zəngəzur 

bölgələrində  siyasi  vəziyyət  və  xarici  dövlətlərin  siyasəti 

(1917-1921-ci  illər),  B.,  1998;  V ə l ix a n l ı   N„  31  mart  - 

azərbaycanlıların soyqırımı günüdür. Ġpək yolu, 1998. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

468 

 

 

ZƏNGƏZUR  QIRĞINLARI  (1918-20)  -  erməni-daĢnak  quldur  dəstələrinin  1918  ildən  1920  ilin  aprelinə  qədər 

Zəngəzurda  azə rbaycanlılara   qarĢı  törətdiyi  soyqırımları.  Bu  müddət  ərzində  ermən i  quldur  dəstələrinin   həmin  qə zanın  

müsəlman əhalisinə qarĢı zorakılıq aktları hərdən səngisə də, zaman-zaman daha qəddarlıqlarla təkrar olun muĢdur. Dağlıq  

bölgədə  yerləĢən  bu  qəzanın  əlaqələri  ġuĢa  qəzası  ilə  tamamilə,  Cəbrayıl  qəzası  ilə  isə  qis mən  kəsilmiĢdi.  A zərbaycan 

kəndləri  erməni  kəndlərin in  arasında  qaldığından,  bir-b irləri  ilə  yaln ız  hə min  kəndlə r  vasitəsilə  ə laqə  saxlaya  bilird ilə r. 

Qəza mn   müsəlman  əhalisinin  vəziyyəti  A zərbaycanın  baĢqa  əyalətlərinə  nisbətən  bir  də  ona  görə  ağır  id i  ki,  erməni 

kəndlərindəki  silah lı  quldur  dəstələri  ilə  yanaĢı,  bu  qə zada  Andronikin  mütəĢəkkil  e rməni  əsgər  və  zab itlərindən  ibarət  

nizami  qoĢunlan  da  var  idi.  Nizami  qoĢunu  və  erməni  quldur  dəstələrini  ətrafında  cəmləĢdirmiĢ  Andronik  Ermənistan 

Respublikası höku mətinin tapĢırığ ı  ilə Azərbaycan ərazisinə soxu lub,  müsəlman əhalidən ya Ermən istan hökumətinə tabe 

olmağı, ya da guya "Ermənistan Respublikasına daxil olan" bu qəzanın ərazisindən çıxmağı tələb edird i.  Qəzanın, demək 

olar  ki,  xa ric i  a lə mdən  təcrid  olun muĢ  və  çox  zə if  silahlan mıĢ  müsəlman  əhalisi  Andronikin  bu  tələblərini  rədd  etdikdə  

ermənilər hə min əhaliyə qarĢı görün mə miĢ vəhĢiliklə r törət miĢ, kütləvi soyqırımları həyata keç irmiĢdilə r. 

Fövqəladə təhqiqat komissiyasının məru zəsində Zəngəzur qəzasında  115  müsəlman  kəndin in ermənilər tərəfindən 

dağıdıldığ ı göstərilir.  Həmin kəndlərdə 3257  kiĢi, 2776 qadın və 2196 uĢaq öldürülmüĢ, 1060  kiĢi, 794 qadm və  485 uĢaq 

yaralan mıĢdı. 

ġahidlərin  ifadələri əsasında tərtib olunmuĢ  məru zədə ermənilərin törətdikləri cinayətlər haqqında ətraflı  məlu mat 

vermiĢdir.  Vaqudi kəndində erməni vandalları  400-dən yu xa rı azə rbaycanlı əha lin in sığınacaq tapdığı  məscidə əvvəlcə ə l 

qumbaraları atmıĢ, sonra isə ona od vuraraq, adamlarla b irlikdə yandırmıĢdılar. 

Qaniçən quldurlar həmin kənddən qaçıb, canını qurtarmaq istəyən uĢaq və qadınların baĢlarını q ılınc və xən-cərlərlə 

üzmüĢ,  ĠmiĢli  kəndini  qətl-qarət  edərkən  südəmər  uĢaqları  süngüləre  taxaraq  göyə  qaldırmıĢ,  ö ldürülənlərin  meyitlərini 

tikə-t ikə doğra mıĢlar. 

Göstərilənlər ermənilərin törətdikləri vəhĢiliklərin cüzi b ir hissəsi idi. ġahidlərin dediyinə görə, bütün bu cinayətlər 

bilavasitə Andronikin baĢçılığı ilə həyata keç irilmiĢdir. 

Zəngəzurun  müsəlman  əha lisinə  qarĢı  e rməni  basqınları,  vəhĢiliklə ri  1919  ilin  dekabrından  etibarən  yenidən 

Ģiddətləndi.  Müsəlmanlar  yaĢayan  Oxçu,  ġabadan,  Atqız,  Pordavdan  kəndlərinə  qarĢı  geniĢ  hərbi  əməliyyatlar  baĢlandı. 

Özü  də  bu  vaxt  əməliyyatlarda  artıq  ermən i  Ararat  Respublikasının  rəs mi  n izami  ordusu  da  iĢtirak  edirdi.  La kin  Ararat 

Respublikası  höku məti  riyakarcasına  bu  iĢlərlə  heç  bir  əlaqəsinin  olmad ığını,  bu  vəhĢiliklərin  guya  ancaq  Andronikin  

dəstəsi və baĢqa erməni quldur dəstələri tərə fındən törədildiyin i bildirirdi. 

Andronikin "döyüĢçüləri‖nin vəhĢilikləri misli görün məmiĢ həddə çatmıĢdı. ġahid lərin söylədiklərinə görə, Va-qudi 

kəndində 15 gö zəl q ız ermən i yaraqlıla rına paylan mıĢ dı. On lar  mənəvi və fıziki  iĢgəncələrdən ölmüĢdülər. Hə min  kənddə 

ermənilər  qadımla rı  öldürmə zdən  əvvəl  zorlayır  və  döĢlərin i  kəsirdilər.  Meyit lər  o  qədər  eybəcərləĢdirilmiĢdi  ki,  onlan 

tanımaq mü mkün olmu rdu. 

Quldur dəstələri bütün müdafiəsiz  müsəlman  kəndləri-n i talan etdikdən sonra hər yeri və hər Ģeyi oda qalayırdılar. 

Kəndlərdən hansısa biri müdafıə olun mağa cəhd göstərdikdə mühasirəyə a lın ır və yerlə ye ksan edilirdi. 

Bu hadisələrin  iĢtira kçısı o lan A.La layan yazırdı: "Türk qadınlarının və uşaqlarının, qocaların və yeniyetmələrin 

ınəhv  edilməsində  daşnak dəstələri...  maksimum  "şücaət"  göstərdilər.  Daşnak  dəstələrinin  ələ keçirdiyi  kəndlər  canlı 

insanlardan "azad olunur" və eybəcərləşdirilmiş meyitlərlə dolu  xarabazarlığa çevrilirdi". 

Erməni  millətçilərinin  Zəngəzurda kı  dəhĢətli  c inayətləri  və  onlara  layiq li  cavab  verilmə məsi  a zərbaycanlı  əhali 

arasında  ümidsizlik  doğururdu.  1920  il  yanvarın  23-də  Cəbrayıldan  müəllim  Hüseyn  Axundzadə  və  baĢqaları  tərəfındən 

Azərbaycan  Cü mhuriyyəti  Pa rla menti  və  Höku mət i  adına  göndərilən  teleqra mda  deyilirdi:  "İkinci  dəfə  olaraq,  teleqraf 

edirik.  Zəngəzur  müsəlmanları  sarıdan  başınız  sağ  olsun.  Zəngəzurl ular  nə  qədər  ağladılarsa  da,  nalələri  Zəngəzur 

dağları,  dərələri  və  obaları  arasından  bir  tərəfə  çıxmadı...  Qızlar  və  gəlinlər  ermənilərin  əlinə  keçmiş,  onların 

namuslarına  təcavuz  edilmişdir.  Zəngəznrda  düşınən  müqabilində  bir  az  kişi  qalıb.  Lakin  onlar  da  ümidsiz 

vəziyyətdədirlər.  Heç  bir  tərəfdən  kömək  gəlməmişdir.  Ermənilərin    nizami  orduları  on  min  nəfə rə  çatmışdır  və 

qüvvələri hər an artmaqdadır". 

Hə min  gün  Cə lil  Su ltanovdan  da  Azərbaycan  Parla mentinə  və   Hö ku mətinə  aĢağıdakı  mə zmunda  teleq ra m  da xil 

olmuĢdu:  "İndicə  aldığım    məlumata  görə,  yanvarın  19-da  erməni  nizami  ordusu  10  top  və  çoxlu  pulemyotlarla 

Xocahan və Qaladərəsi arasındakı bir sıra tatar (Azərbaycan) kəndlərinə hücum etmişlər. Dünənə qədər 15 k ənd məhv 

edilmişdir". 

C.Sultanov əmə liyyat yerindən Parla mentə göndərdiyi üçüncü teleqramda yazırd ı:  "Bu g ün axşam vaxtı qəza rəisi 

ilə birlikdə Cəbrayıla gəldim. Açıq səma altında Zəngəzurdan təzəcə gəlmiş on minlərlə lüt, ac qadın və uşaq qaçqınları 

gördüm. Zəngəzur qəzası İrəvandan on top və pulemyotlarla gəlmiş nizami ordıı tərəfindən tamamilə məhv edilmişdir. 

Vuruşmada  iştirak  edən  nizami  erməni   ordusunun  sayı  on  minə  çatır...  Aldığımız  məlumata  görə,  sabah  Zə ngəzur 

tərəfdən  Cəbrayıl  qəzasına  hücum  başlanır.  Məqsəd  Qarabağ  erməniləri  ilə  birləşmək,  nəticədə,  Naxçıvanla  əlaqəni 

tamamilə kəsmək, 

 

 

 

 

 

 

---