[]

470 

 

 

 

"Novyo obozreniye", "Kaspi", "Obzor" kimi Azə rbaycan və rus dilli  mətbuatda dərc olunmuĢ  məqalə lərində  xa lq  

həyatının  müxtəlif  məsələləri,  iqtisadiyyat, ticarət,  ədəbiyyat,  dil,  əlifba,  idarə  üsulunun  islahı  məsələləri  əhatə  olunmuĢdur. 

Ədibin   "Daxiliyyə",  "Elmi  xəbərlər".  "Əkin   və  ziraət  xəbərləri",  ümumi  baĢlığı  altında  silsilə  məqalələri,  təbiətĢünaslığa 

("Torpaq,  su  və  hava"),  gigiyenaya  ("Bədəni  salamat  saxla maq  düsturu  və  əməlidir")  dair  əsərləri  Azə rbaycan  elmi-

publisistikasının dəyərli nümunələridir. 

Həsən  bəy  Zərdabi  "Əkinçi"ni  nəĢr  et məklə   "bir  ovuc  maarif  buğdası  s əpdi",  Azərbaycanın  "daĢlı,  dərə-təpə, 

qumlu   torpaqlarını"  Ģu mlamağa,  müasir  dövr  üçün  tərəqqi  vasitələrini  hazırlay ıb  həmvətənlərinin  istifadəsinə  verməyə 

baĢladı. 

Həsən  bəy  Zərdabinin  səpdiyi  toxu mlardan  "Ziya"  ("Ziyayi-Qa fqaziyyə"),  "KəĢkül",  "ġərqi-Rus",  "Hoyat", 

"ĠrĢad",  "Molla  Nəsrəddin",  "Dəbistan",  "Ġqbal",  "Açıq  söz"  cücərdi.  Bu  qəzet  və  jurnallarını  təbliğ  etdiyi  ideyalar 

sayəsində milli dirçə liĢ, siyasi müstəqillik və dövlətçilik ideyaları formalaĢdı. "Əkinç i"nin nəĢri ilə  a zərbaycanlı ziya lıla rın  

birinci ictima i və ədəbi mərkə zi yarandı. Onun tərkibində Həsən bəy Zərdabi baĢda olmaqla M irzə Fətəli A xundzadə, Seyid  

Əzim  ġirvani, Əhsənül-Qəvaid,  Nəcəf bəy  Vəzirov,  Əsgər ağa Adıgözəlov,  Heydəri  kimi əsrin  qabaqcıl  ziyalıları,  millət 

xadimləri b irləĢdi. On lar ə lbir, d ilb ir vahid cəbhədən zülm və cəhalət səltənətinə qarĢ hücuma keçib əski dünyanı yıxmaq, 

yeni cəmiyyət qurmaı uğrunda döyüĢlərə baĢladılar.  Bütün bunlar son nəticədi Azərbaycan 

Xalq Cü mhuriyyətinin qurulması ilə nəticə ləndi. 

Ə s ər l ər i:   SeçilmiĢ  əsərləri.  B..  1960;  T ürk  nəğmələrinin  məcmuəsi.  "'Azərbaycan  uĢaq  ədəbiyyatı 

müntəxəbatı" (XIX-XX osrlər). B 2001; 

Əd.:  Ağazadə  F..  Azərbaycan  mətbuatının 50  illiyi,  B., 192.  Rüstəmov Ġ.,  Həsən  boy Zərdabi,  B., 1969; 

Məmmədov  B  "Əkinçi"  qəzeti,  B.,  1976;  Mirəhmədov  Ə.Birinci  Azərbaycan  Ģozet  "Əkinçi"  (1875-1877).  B., 

1979; Мамедов Ш.Ф. Мировоззрение Гасан-бек, Зардаби, М., 1960. 

ZĠYA  GÖYALP,   Meh met  Ziya  (1876,  Diyarbəkir 25.10.1924,  Ġstanbul, Sultan  

Mahmud  türbəsi  mə za rlığında  də fn  edilmiĢdir)  -  türkçülüyün  əsas  ideoloqlarından  biri   

sosioloq, Ģair  və  publisist.  Ġlk  və  orta    təhsilin i    Diyarbəkirdə          almıĢdı    (1883-94).  Bu  

illərdə   o,  ərəb,  fars  və   fransız  dillə rin i  öyrənmiĢdir.  Ġstanbuldakı  Ali  baytar  mə ktəbində 

təhsi  a lmıĢdır  (1895-99).  Hə min     illərdə  Əbdülhə mid     re jiminə     qarĢı      ç ıxaı  g izli  

təĢkilatla rla   ə laqəyə  girmiĢ 1899 ilin mart ında tutulub, 9 aylıq həbsdən   sonra,   1900  ildə   

Diyar  

 

 

 

 

 

 

 

 

---

471 

 

 

bəkirə  sürgün  olunmuĢdur.  1908  il  inqilab ından  sonra  ''Ġttihad  və  Tərəqqi"  partiyasının  Diyarbəkir  Ģöbəsini  yarat-

mıĢ, eyni  zamanda qızğın elmi və ədəbi fəaliyyətə baĢlamıĢdır. Ziya  Göyalp həm ġərq alim və  mütəfəkkirlərin in, həm də 

Qərb  filəsof  və   sosioloqlarının   əsərlərini  dərindən  öyrənmiĢ,  ö z  araĢdırma larında  onların  fikir  və   metodlarından 

bəhrələnmiĢdir.  Ziya  Göyalp  1910  ildə  Sə lanikdə  "Ġttihad  və  Tərəqqi"  partiyasının  qurultayında  partiyanın  Mərkəzi 

Ko mitəsinin üzv ii seçilmiĢ, burada partiyanın  litseyini təĢkil edərək, ilk dəfə sosiologiya elmini proqrama saldırmıĢdı.  1911 

ildən Ziya " Göyalp" tə xəllüsü ilə  ilk Ģerlərini " Gənc qə lə mlər" jurnalında çap etdirmiĢdir. Bu va xtdan etibarən Ziya Göyalp 

ən alovlu türkçü, sosioloq, fıkir adamı kimi tanın mıĢ, "Ġttihad və Tərəqqi" partiyasının "düĢünən beyninə" çevrilmiĢdir. 

Ziya Göyalp 1914-18 illərdə Ġstanbul Universitetində sosiologiya professoru kimi çalıĢmıĢ. bu illərdəki elmi və ədəbi 

çalıĢ maları  ilə  türkçü lüyü  elmi  sistem  Ģəklinə  salmıĢdır.  1919  ilin  əvvəllərində  həbs  edilərək,  Yusif  A kçura,  Əh məd  

Ağaoğlu  və  baĢqa  görkəmli  türkçülərlə  birlikdə  ingilislər  torəfındən  Malta  adasına  sürgün  olunmuĢdu.  1922-23  illərdə 

Diyarbə kirdə "Kiçik  məc muə" adlı jurna l nəĢr etdirmiĢ,  1923  ildən Ankaraya çağırıla raq, M illi Maarif Na zirliyinin "Tə lif 

və  Tərcü mə"  ko missiyasının  baĢçısı  toyin  olunmuĢdur.  Atatürkün  yüks ək  qiy mətləndirdiy i  və  ö zünün  mənəvi  atası 

adlandırdığı  Ziya  Göyalp  Türkiyə  Cü mhuriyyətinin  ilk  konstitusiyasının  hazırlan masında  yaxından  iĢtirak  etmiĢdir.  1923 

ildə Tü rkiyə Böyük Millət Məclisinin deputatı seçilmiĢdir. 

Ziya  Göyalp ın  türkçülü k  fəaliyyəti  turançıhq  fıkrin in  geniĢ  yayıldığ ı  bir  dövrə  təsadüf  cdir.  O,  1911  ildə  " Gənc 

qələ mlə r" jurna lında dərc ctdirdiyi "Turan" Ģerində turançılıq ideyas ını beiə ifadə et miĢdi: 

Vətən nə Türkiyədir türklərə, nə Tiirküstan, Vətən böyük və müəbbət bir ölkədir: Turan. 

Ziya  Göyalpın  türkçülük  baxıĢlarının  formalaĢ masında,  özürıün  etiraf  etdiy i  kimi,  Əli  boy  Hüseynzadənin  böyük 

rolu  olmuĢdu.  O  yazırdı:  "Rusiyadan  İstanbula  gələn  Hüseynzadə  Əli  bəy  Tibbiyyədə  (Tibb  nıəktəbində)  türkçülüyün 

əsaslarını basa salırdı. "Turan" adlı şeri "turançılıq" ideyasının ilk ortaya qoyuluşu idi". 1912 ildən türkçülük (turançıhq) 

"Ġttihad və Tərəqqi" partiyasının siyasə-tində özünə möhkem bir yer tuturdu. Ġlk əvvəl turançılığ ı təbliğ edən Ziya Göyalp ın 

düĢüncəsində  sonralar  dəyiĢiklik  yaran mıĢdır.  Tü rkçü lər  arasında  "Türkləşmək,  islamlaş-nıaq,  qərbləşmək"  fıkirləri 

güclənməyə  baĢladığı  zaman  Ziya  Göyalp  1918  ildə  nəĢr  etdirdiyi  "Tiirkləşmək,  islaın-laşmaq,  ntüasirləsmək"  aldı 

kitabında  bu  üç  düĢüncəni  əsaslandırmıĢ,  türkçülüklə  islamçıhq  və  müasirliyi  u zlaĢdırmağa  çalıĢmısdır.  O,  türkçülüyə 

"türkçülük - türk millətin i yüksəltmək demokdir" - tərifmi vermiĢdir.1923 ildə Ziya Göyalpın  "Türkçülüyün əsaslan" kitabı 

nəĢr  olunmuĢ-dur.  Kitab  2  bölü mdən  ibarətdir.  Nə zəri  səciyyə  daĢıyan  birinci  bölü mdə  türkçülyün  mahiyyəti,  ikinci 

bölümdə isə proqramı Ģərh edilir. 

Digər böyük türkçülərlə  yanaĢı, Ziya Göya lpın türkçülü k ba xıĢla rı hə m Azə rbaycan Xalq  Cü mhuriyyətinin, hə m do 

Türkiyə  Cü mhuriyyətinin  siyasi-dövlətçilik  fəaliyyətində  mühüm  yer  tutmuĢdur.  Bütövlükdə,  türkçülü k  baxıĢları  sistemi 

Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin da xili və xaric i siyasətində nəzərə alın mıĢ, onun bayrağında təsbit olunmuĢdur. 

Əsəri: Türkçülüyün əsasları, B., 1991. 

ZĠYADXANOV Adil  xan  Əbülfət oğlu (1877,  Gəncə  -1957,  Ġstanbul) -  ictimai-siyasi 

və  dövlət  xad imi,  A zərbaycan      milli      istiqla l      hərəkat ın m      görkə mli      nü mayəndəsi.   

Sonuncu    Gəncə    xan ı    Cavad    xanın    nəticəsi  olan    atası    dövrünün    maa rifpərvər  

ziyalıla rından,  anası    Ġran  Ģahzadəsi  onun  ġuĢadakı  Ģöbəsində  andçı  müvəkkil  və zifəsində 

çalıĢ mıĢdır.  Adil  xan  1905  ilin  yazında  Bakı  və  Gəncənin  ali  müsəlman  təbəqəsinin 

nümayəndələri  ilə  yanaĢı.  Əlimərdan  bəy  TopçubaĢov  tərəfindən  tərtib  edilmiĢ  və  Nazirlər 

Ko mitəsinə təqdim olunmuĢ petisiyanın imzala mıĢdı. Adil  xan 1905  ilin  mayında  TopçubaĢov 

və Ə.Xas mə mmədovla birlikdə Ģəhərlərin  idarə olun masında müsəlmanla rın hüquqlarını  məh-

dudlaĢdırap qanunlar  ləğv edilənedək Ģshər dumalarına yeni seçkilərin dayandırılması barədə 

vəsatətləri müdafiə  et mə k üçün seçilrmiĢ deputat heyətinə daxil olmuĢdur. 1906 il fevra lın 20-

də Azərbaycanlı və e rməni nü mayəndələrin in Tiflisdə caniĢin Ģurasında keçirilən "barıĢdırıc ı 

qurultayında"  Yelizavetpol  qəzasını  Ələkbər  bəy  Xasməmmədovla  birgə  Adil  xan  da  təmsil 

etmiĢdir. 

Azərbaycan tərəfinin proqra mının  mü zakirəsi  za man ı Adil  xan bildirmiĢdi:  "...bu qanlı hadisələr başımızın üstü-nii 

Domokl qılıncı kimi kəsdikcə, heç bir azadlıq barədə düşünməyə belə dəyməz, azadlıq isə müsəlmanlara hava və su kinti 

laztmdır".  Adil  xan  "DaĢnaksutyun"  partiyasını  ittiham  edərək  demiĢdi:  "Əgər  "Daşnaksutyun"  Qafqazdakı  silahlı 

qüvvələrini  buraxmasa,  müsəlmanlar  da  tədricən  öz  dəstələrini  yaratmağa  məcbur  olacaqlar,  onda  qanlı  toqquşmalar 

labüd olacaq və çiçəklənən Qafqaz yenidəıı qan içində üzəcəkdir". A.Ziyadxanov "Difai" partiyasının təĢkilat  ko mitəsinin  

üzvü olmuĢdur. 

Fevral  inqilabından  (1917)  sonra  Gəncədə  yaradılmıĢ  Milli  Müsəlman  ġu rasının  Müvəqqəti  Ġcraiyyə  Ko mitəsinə 

seçilmiĢ  7  üzvdən  biri  də  A.Ziyad xanov  idi.  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Höku məti  Gəncədən  Bakıya  köçdükdən 

(1918, sentyabr) sonra A.Ziyadxanovun fəaliyyəti Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti  xaric i iĢlə r nazirliyi ilə bağlı olmuĢdur. 

Xarici  iĢlər  naziri  vəzifəsinin  icraçısı  kimi  Türkiyə  ilə  Antanta  dövlətləri  arasında  Mudros  barışığına  (1918)  əsasən, 

Türkiyə  qoĢunlarının  Azərbaycanı  tərk  et məli,  müttəfiq   dövlətlərin  qüvvələri  ölkəyə  girməli  olduğu  mürəkkəb  siyasi 

durumda  fəa liyyətə  baĢlayan  Adil  xan  cərəyan  edən  hadisələrə  dair  məru zə  ha zırla mıĢdı.  1919  il  Novruz  bayra mı 

günlərində dərc edilmiĢ məru zə onun diplo matik fəaliyyəti haqqında ətraflı təsəvvür yaradır. 

Noyabrın  17-də  daxili  iĢlər  naziri  Behbud  xan  CavanĢirlə  birlikdə  general  To msonu  rəsmən  qarĢılamıĢ  Adil  xan  

Azərbaycanın  gələcək  taley inə  məsuliyyəti  ona  çatdırmıĢdı.  To mson  cavabmda  respublikan ın  da xili  iĢlərinə  qarıĢ-

mayacağ mı bəyan etmiĢdi. A.Ziyad xanov 1919 ilin yanva-rında Britaniya qoĢunlarının baĢ ko mandanı general Corc Milni   

 

 

---