[]

219 
 
getməyə cəsarət etmird ilə r. Tac irlər ə ldə edə bildiklə ri qədər ipək a ldılar".
3
 Bu za man 
gəmilə r  Ba kı  liman ından  əlavə,  Abşeron  yarımadası  ilə   Pirallahı  adası  a rasındakı 
boğazda dayanırdı.
4
 
Azərbaycanın  feodal  pəra kəndəliyi,  bir  sıra   xan lıq ların  yaran ması,  on larda 
natural  təsərrüfatın  ə lahiddəliyi  məhsuldar  qüvvələrin  inkişafın ı,  s ənətkarlığın   və 
ticarətin yüksəlişini ləngidən ciddi maneə id i. 
Bir  sıra  xan lıq larda  sikkələrin,  ölçü  və  çəki  vahidlərin in  mü xtəlifliyi,  ço xlu 
gömrük  rüsumları, nəqliyyatın bahalığı, yo lların  təhlükəli o lması da sənətkarlığın  və 
ticarətin  in kişafına  əngəl  törədirdi.  Ba kı  liman ı  vasitəsilə  ticarət  əlaqə lərinə 
baxmayaraq,  Rusiya  ilə  başlıca   ola raq,  Ba kı  xanlığında   ə mtəə-pul  münasibətlərin in 
inkişafı vüsət tapmamışdı. 
Qubalı  Fətəli  xan ın  Quba  xanlığına  məxsus  Dərbənd,  Nizabad  və  Salyan 
limanların ın geri qaytarılması barədə yeritdiyi siyasətlə bağlı vəziyyət daha da pisləşdi. 
Rusiya  hökuməti  Fətəli  xanın  siyasətini  müdafiə  etdi  və  Bakı  vasitəsilə  ticarətin 
zərə rinə  o laraq  rus  tacirlə rin in  Həştərxan la  yu xarıda  adla rı  çəkilən  Quba  xanlığı 
limanları  arasında  ticarətinin   in kişafına  yardım  göstərirdi  ki,  bu  da  Bakı  xanlığın ın 
gəlirin in aza lmasına s əbəb olurdu.
5
 
Fətəli xan təkidli səylər və  Ba kıdakı rus konsulu Sulyakovla  ya zış ma n əticəsində 
öz iqamətgahını  Bakıdan Salyana köçürdü. Salyanın dirçəlməsi və Rusiya ilə ticarətin 
oraya  yönəlməsi  nəticəsində  Bakın ın  ticarət  dövriyyəsi  aşağı  düşməyə  başladı  və 
Rusiya  ilə  tica rət  zə iflədi.
6
  Və ziyyət XVIII əsrin  70-c i  illərindən,  Bakı  xan lığ ı  Quba 
xanlığından asılılığa düşdüyü vaxtdan dəyişməyə başladı, sənətkarlıq və ticarət yenidən 
dirçəld i, Rusiya dövləti və digər ölkələrlə ticarət əlaqələri genişləndi. 
XVII əsrin son onilliklərində Rusiyada ipək sənayesi sürətlə inkişaf edird i.
7
 Rus 
tacirlə rin in  hə m  xa mmal  -  xa m  ipək,  yun,  pamb ıq  a lmaq,  hə m  də  ölkə  sənayesinin 
məhsulla rın ı  satmaq  üçün  bazarlara  ehtiyacı  var  idi.  XVIII  əsrin  ikinci  yarısında 
ingilis-rus rəqabəti və Ost-hind şirkətin in  Ya xın  Şərqdə  rəqabət aparması nəticəsində 
Rusiya-İran  ticarət i tənəzzülə  uğradı.
8
 Nadir şahın ö lü mündən sonra İranda 20 ildən ço x 
davam  edən  xa lq  iğtişaşları  və  feodal  ara-çə kişmə ləri  də  Rusiyanın  İranla  tica rət 
əlaqələrinin  inkişafına  əngəl  törədirdi.  Rus  tacirlərin in  Ən zəli  limanı  və  Rəşt  şəhəri 
vasitəsilə ticarət i pisləş mişdi.  Bunun əksinə, XVIII əsrin son onilliklərində Rusiyanın 
Azərbaycanla iqtisadi əlaqələ rin in inkişafı  Ba kı və Qızlar (quru yolla ) vasitəsilə geniş 
vüsət almışdı.  Bu dövrdə Rusiya-İran dəniz ticarətin in  mərkəzləri  Həştərxan və  Bakı 
idi.
9
  Hə min  dövrdə  Bakı  vasitəsilə  Rusiya-Azərbaycan  ticarətinin  inkişafına  rus 
tacirlə rinə h imayədarlıq edən Fətəli xanın Rusiyaya meyilli o lması
10
 da əlverişli imkan 
yaradırdı. 
Bu tica rətdə Ba kın ın rolunu açıq layan bəzi arxiv  sənədlərinə görə 1778-1781-ci 
illərdə   Həştərxana  xanına   gətirilməsi  be lə  o lmuşdur:  Bakıdan  6547  pud,  Ən zəlidən 
3705 pud 36  funt, Dərbənddən 103 pud  7 funt,  Salyandan 145 pud 20 funt və i.a. 
11
. 
İpəyin bir pudunun qiyməti təqribən 60 manata bərabər idi. Lakin Pallasın məlu matına 
görə 90-cı illərdə əla növ Şamaxı ipəyi 170 manata satılırd ı, b ir pud ipəyin orta qiy məti 
isə 135  manat idi. Ola b ilə r  ki, bu rəqə mlə r bir qədər şişird ilmişdir.  La kin  xa m  ipəyə 

---

220 
 
tələbat  böyük  idi,  yəqin  ki,  o,  bununla  əlaqədar  bahalaşmışdı.
12
  İpək  Həştərxana 
Bakıdan, Şəkidən, Dərbənddən bir ço x hallarda qaçaq yolla da gətirilirdi. 
Bakıdan  Həştərxana  xamnadan  başqa  ixrac  olunan  mühüm  mallardan  biri  də 
Rusiyanın  to xuculuq  sənayesində  istifadə  o lunan  boyaqotu  kökü  (boyaqkökü)  idi. 
1778-1781-c i illərdə Həştərxana dənizlə Ba kıdan 665 pud 30 funt, Ənzə lidən  446 pud 
30  funt, Dərbənddən 4890 pud 34 funt boyaqkökü ixrac edilmişdi.  Onun bir pudunun 
qiymət i 2  m.-2  m.  50 qəp.,  1781-c i ildən-3  m.,  1782-c i ildən  isə  4  m.  idi.
13
 Sonra kı 
illərdə Ba kıdan və Dərbənddən boyaqkökü ixrac ı xeyli art mışdı.
14
 
Arxiv  sənədlərinə  görə  1778-1781-c i  illərdə  Həştərxana  Ba kıdan  3310  pud  9 
funt, Ənzəlidən 1084 pud, Dərbənddən 270 pud 20 funt pambıq  parça ip liyi və pamb ıq 
aparılmışdı. İp liy in bir pudunun qiyməti  10  m., pamb ığın qiy məti  isə 7  man.  50 qəp. 
idi.
15 
Gət irilən  rəqə mlər  Bakının  Rusiya  id xa lında  b irinci  yerə  ç ıxd ığın ı  inandırıcı 
şəkildə göstərir... 
Sadalanan  ma lla rdan  başqa  Bakıdan  Həştərxana  mü xtə lif  pa mbıq   parçalar 
aparılırdı: 
 
 
 
1779-cu il 
1780-c i il 
1781-c i il 
1786-c ı il 
1. Pambıq bez 
 
 
 
 
Bakıdan 
3094 
 
5444 
 
Ənzəlidən 
254 
 
448 
 
2.Pambıq basma 
 
 
 
 
Bakıdan 
l444 
1728 
 
 
Ənzəlidən 
4285 
179 
 
 
3.Pambı q duvaq 
 
 
 
 
(dənə) 
 
 
 
 
Bakıdan 
8037 
3653 
 
 
Ənzəlidən 
6485  gətirilmə mişdi 
 
5590 
4.  Qoyun papaq 
 
 
 
379
16
 
dərisi 
 
 
 
 
Bakıdan 
26493 
 
 
 
Ənzəlidən 
17400 
 
 
 
 
Həştərxandan  Bakıya  və  Ən zə liyə  mü xtəlif  çeşidli  kətan  parça,  polad 
mə mu latla rı, Pav lovo qıfılları, bıçaq, qayçı, qatla ma Tula b ıçaqları, yü z  minlə rlə t ikiş 
iynəsi və i.a. ma llar ixrac  edilirdi. Həştərxan malları içə risində ən  tez satılanı " Yaroslavl 
alabəzəyi" adlanan rəngbərəng iplikdən toxun muş qaba kətan parça idi. Onun arşını 12 
qəpiyə satılırdı. 1778-1781-c i illərdə Ba kıya 59580, Ən zəliyə isə 13124 arşın be lə parça  

---