[]

228 
 
ilədə k hakimiyyətdə olmuşdur.
14
 
II Mirzə 
Məhəmməd 
xan 
Məlik 
Məhə mməd 
xan  oğlu  1784-cü 
ildən 1791-c i ilədək hakimiyyət sürmüşdür.
15
 
Məhəmmədqulu  xan  I  M irzə   Məhə mməd  xan  oğlu   1791-1792-c i  illərdə 
hakimiyyətdə olmuşdur.
16
 
Hüseynqulu xan Hacı Əliqulu ağa oğlu 1792-ci ildən 1806-cı ilədək hakimiyyət 
sürmüşdür.
17
 
Şəhərin  feodal  zadəganları  sırasına  böyük  sərvət sahibləri  olan  hakim  təbəqə 
nümayəndələri - xanlar, bəylər, məliklər, ağalar, sultanlar, naiblər daxil id i. 
Qamba yazırdı ki, Bakı xan ı, demək o lar ki, ö z xan lığ ındakı bütün torpaqların  və 
evlərin sahibi idi.
18
 Xan idarəç iliyində bütün torpaqlar xanın mü lkiyyəti sayılırdı, divan 
(xə zinə)  torpaqları  ilə  hökmdarın  xüsusi  mülkiyyəti  (xassə)  arasında  fərq  aradan 
çıxmışdı.
19
 
Xanlıq  dövründə  bəy  və  ağa  təbəqəsinə  xanın   yaxın  qohumları,  qədim  yerli 
əyanların, Səfəv ilər və Nad ir şah vaxtında feodal xid məti göstərmiş keçmiş maliklərin 
nəsilləri  mənsub idi. Səfəv i şahlarının A zərbaycana, o cümlədən Abşerona köçürdüyü 
türk tayfalarının  irsi başçıların ın nəsilləri də bəylərin sırasına daxil  idi.  Bəy titulu  xan 
tərəfindən  xid mətə görə verilirdi. On ların göstərdikləri  xid mət pul  məvacib i ilə deyil, 
xanın,  yaxud  əhalisi  bəy  üçün  mü xtəlif  mü kəlləfiyyətlər  yerinə  yetirən  kəndlərin 
gəlirin in  müəyyən hissəsindən ödənilird i.
20
 Bəylər və d igər yerli  feodalla r keç miş şah 
mə mu rla rının  funksiya larını  yerinə  yetirə rək  bütöv  kəndləri  idarə  edirdilər.  Dövlət 
aparatı  xeyli bəsitləşdirilmişdi. Toфaq fondu xanın s ərəncamında id i.  O,  kəndlərin və 
digər torpaqların  idarə hüququna dair "mə liklik" fərmanları verirdi. Məlik t itulu hələ  
XVIII əsrin  birinc i yarısında  mövcud idi.  Dərgahqulu  xanın  fərman ı  ilə Abdulla  bəy 
Hacı Səlim bəy oğlu 1731-ci ildə Bakı mahalına məlik təyin edilmişdi.
21 
Xanlıq in zibati 
cəhətdən mahallara  bölünürdü. Ba kı xan lığ ında naiblə rin idarə etdiy i Abşeron kəndləri 
mahal  sayılırdılar.  Naib lərin  tabeliyində  darğalar,  yüzbaşılar,  kənd xudalar  və  digər 
vəzifəli şə xslər var id i. Na iblə r xan ların canişin i və hakim idilər. Məsələn, Şa ma xı na ibi 
olan qardaşı Abdulla bəyin ö zbaşınalığından narazı olan qubalı Fətəli xan 1770-ci ildə 
onun yerinə Ba kı xan ı Məlik Məhə mməd xanı naib qoy muş, lakin ca maat ondan narazı 
olduğundan tezliklə onu bu vəzifədən məh ru m etmişdi.
22
 
Xanlıqda  xırda  torpaq  sahibləri  -  ictimai  vəziyyətinə  görə  bəylərdən  aşağıda 
dayanan müafilər də var idi. Müafilər qeyri-nizami feodal döyüşçü dəstələrində (çərik) 
hərbi  xid mətdən  başqa  divanın  və  torpaq  sahiblərin in  nəfinə  bütün  vergi  və 
mü kəlləfiyyəflərdən  azad  olun muşdular.  Müafilər  xanlığın  başlıca  hərb i  qüvvəsini 
təşkil ed irdilər.
23
 Asılı və vergi  mükə lləfiyyətli  rəiyyətə qarşı qoyulan  müafilər  xan ın 
feodal döyüşçü dəstələrində bel bağlamaq mü mkün olan etibarlı hərbi qulluqçular idi.
24
 
Tiyuldar bəylərin ç ıxa rdıqla rı silahlı dəstələr və mu zdlu  qoşunlar da var idi. Ba kı xanı 
Məlik Məhə mməd in hakimiyyəti dövründə xanın qoşunu 500 nəfərdən ibarət idi.
25
 
Qme lin  1770-c i  ildə  Abşeronda olarkən  xan  qoşun  dəstəsinin  döyüşçülərini  - 
nökərləri  Saray  kəndində  görmüşdür.  Burada  100  nəfər  döyüşçü  yaşayır  və  ildə  50 
manat məvacib a lırdı. On ların böyüyü yüzbaşı is ə ildə  200 manat alırd ı.
26
 Nö kərlər də 

---

229 
 
müafilər kimi verg i və mü kəlləfiyyətlərdən azad edilmişdilər. 
Bakı  xanlığın ın  ləğv  edilməsindən  azacıq  sonrakı  1810-cu  ilə  aid  sənəddə 
vergilərdən a zad edilən və verg i verən Ba kı əhalisinin sosial tərkibinə dair XVIII əsrin 
sonlarına da şamil ed ilə bilən məlu matlar gətirilir. 
Əhali sosial əlamətlərinə görə kişilərin sayı üzrə bölüşdürülürdü: 
I. Vergilə rdən azad olunanlar: 
l)bəylər-98;  
2)
 
mo lla lar, seyidlər və digər d in nümayəndələri - 202;  
3)
 
nökərlər- 43; 
Cə mi - 343 (ya xud təqribən 15,5% ) 
II. Ve rgi verən lər: 
1)
 
Müxtəlif  peşə  ustaları  -  dərzilər,  başmaqçılar,  dəmirçilər,  dü lgərlər  və  bu  
qəbildən olanlar - 409;  
2)
 
"kirjim və qayıq sahiblə ri" - 45;  
3)
 
"Şəhərdə qara işlərlə məşğul olan lar" - 322 (yaxud, təqribən 14%);  
Bütövlükdə sənətkarlar və fəhlələr - 776 (yaxud, təqribən 34,5%);  
4)tacirlər - 395 (təqribən 18% ); 
5)xırda 
alverçilər, 
o 
cü mlədən 
"kənd 
təsərrüfatı 
xırdavatı 
alverçiləri" - 366; 
Cə mi 761 (ya xud, təqribən 34%). 
6)
 
"əkinçilər" - 277; 
7)
 
"arabaçılar" - 78; 
Cə mi - 365 (ya xud, təqribən 16%).
27
 
 
Qeyd  etmə k  lazımd ır  ki,  1806-cı  ilədək  a iləsi  ilə  birlikdə  xan ın  və  saray 
əyanlarının,  eləcə  də  1806-cı  ildə  şəhərdən  qaçan  bir  qrup  yerli  əsilzadənin  Bakıda 
yaşamasına baxmayaraq, vergi verməyən əhalinin sayı ço x id i. Əhalinin xeyli h iss əsini 
limanda  işləyən  hamballar  və  qara  fəhlələr  təşkil  edird i.  Şəhər  əhalisinin   yarısı 
sənətkarla rdan və tacirlə rdən ibarət idi.
28
 
Sənətkarla rın  və  tac irlərin  sayına  (1170  ada m)  müvafiq  ola raq  şəhərdə  707 
dükan (onlardan 500-ü əlah iddə idi) və 207 dükan ı o lan 9 karvansara var idi.
29
 
Be ləliklə,  faiz  ba xımından  (54,5% )  mühüm  o lan  bu  əhali  qrupu  Bakın ın 
sənətkarlıq  və  ticarət  şəhəri  kimi  sosial  simasını  müəyyənləşdirirdi.  Kişi  əhalisin in 
təqribən 20,5%-n i təşkil edən sənətkarla r to xuculardan, başmaqç ıla rdan, papaqçıla rdan, 
dərzilə rdən, çörə kçilərdən, həllacla rdan, boyaqçılardan,  zə rgərlə rdən, dəllə klə rdən və 
i.a. ibarət idi.
30
 
Böyük  miqdarda  ruhanilərə  -  şeyx,  mo lla  və  seyidlərə  müvafiq   olaraq,  28 
məhə llə   məscid i,  şeyx-mütəvəllisi  və  dərviş  ic ması  olan   Bib iheybət  mə za rı,  əsasən 
ruhanilərin dərs dediyi 12 mə ktəb və mədrəsə var id i. 
Şəriətə, xan ın qoyduğu qanunlara və yerli adətlərə əsasən məhkəmə işlərini icra 
edən  axundlar  və  qa zılar  a li  ruhaniliyə  mənsub  idilə r.  Ən  mühü m  caniləri  xan  ö zü 
mühakimə edirdi. Edam cəzasına ancaq xan məhku m edə bilərd i. Mülki və cinayət işləri 

---