[]

232 
 
dükanlar, 7) zərb xana, 8) darğalıq-darğaların nəfinə y ığılan vergi və i.a.
57
 
Neft quyularının  və duz  mədənlərin in ço xunun sahibi o lan  xan neft və duzun 
icarəsindən əvvəllər şah xə zinəsinə gedən xeyli gəlir götürürdü. Qme lin Ba kı əha lisin in 
dilindən xanı misilsiz dərəcədə varlı adlandırır.
58
 Əksəriyyəti icarəyə verilmiş ço xsaylı 
vergi  və  rüsumla r  şəhər  ticarətinin  inkişafına  ağır  təsir  göstərirdi.  Öz  xeyirlə ri  üçün 
icarə  haqqından xey li a rtıq məbləğdə pul alan icarədarlar şəhər və kənd əhalisini qarət 
edirdilər.  İcarədarlar,  adətən,  icarə   pulunu  xan ın  xə zinəsinə  ödəyir,  sonra  isə  həmin 
məb ləği şəhər əhalisindən artıqla ması ilə y ığırd ıla r. 
Gö mrük  rüsumları  -  xan ın  torpaqlarından  keçirilib  aparılan  bütün  mallardan 
alınan ticarət vergisi - rahdari şəhər ticarətinin in kişafı üçün böyük əngəl idi. Məsələn, 
XVIII əsrin  70-ci  illə rində  iç ində aparılan  maldan asılı o lmayaraq, hər kisə üçün bir 
abbası,  Bakı  neftinin  hər  tuluğu  üçün  isə  yarım  abbası  gömrük  rüsumu  alınırdı.
59 
Qme lin in  qeyd  etdiyinə  görə   gömrük  mə mu rla rı  "ta ma milə   vicdansız  olub,  öz 
mənfəət ləri  üçün  daha  çox  tələb  edirdilər".
60
  Bütün  bu  töycülər,  vergilə r,  rüsumlar 
Abşeronun  şəhər  və  kənd  rəiyyətinin  ü zərinə  ağır  yük  kimi  düşərək  onlan 
müflisləşdirirdi. 
Rə iyyətin ağır vəziyyəti, şəhərlərdə feodalların özbaşınalığı mü xtə lif fo rma larda 
- kəndlilə rin  bir xanlıqdan başqasına qaçması, mülkədarların ö ldürülməsi, mü lklə rin in 
yandırılması və i.a. - təzahür edən sinfi  mübarizəni  kəskinləşdirirdi. Kəndlilər b ir ço x 
hallarda şəhərlərdə gizlənərək, dilənçilik içərisində iş axtarırdılar. 
 
 
 
 
5. SURAXANI KƏNDĠNDƏKĠ HĠND ATƏġGAHI 
 
Bakı yaxın lığ ındakı ən  maraqlı və ö zünəməxsus tarixi  memarlıq abidələrindən 
biri də atəşpərəst hindlilə rin "Atəşgah" adlanan köhnə məbədidir. O, dənizdən azac ıq 
aralı,  Abşeron  yarımadasındakı  Sura xanı  kəndin in  cənub-şərq  qurtaracağında,  neft 
mədənlə rin in  ya xınlığında  olub,  ha l-ha zırda  hər  tə rəfdən  onların  əhatəsindədir. 
Abidənin  tikild iyi  yerin  relyefi  dü zənlikd ir.  Hücrələ r  və  ibadətgah  XVII-XIX  əsrlər 
ərzində  mü xtəlif vaxtlarda tikilmişdir. Hücrələr XVIII əsrin sonlarında ümu mi hasara 
alın mışdır.  "Atəşgah"  Bakıda  yaşayan,  üzvlərinin  əksəriyyəti  Şimali  Hind istandan 
çıxmış və sikh lər kastasına mənsub olan hind icması tərəfindən inşa edilmişdir.
1
 
Karvansaranı  xatırladan  bütün  tikili  planda  qapalı  beşguş ə  formasında  olub, 
vaxt ilə  zəvvarlara  xid mət  üçün  istifadə  edilən  24  hücrədən  və  bir  otaqdan  ibarətdir. 
Qapalı  beşguşəli  d ivarların  əmələ  gətird iyi  həyətin  ortasında  rotonda  ş əklində 
ibadətgah var. Onun ortasındakı quyudan məbədin günbəzinin dörd küncü üzərində də 
yanan  qaz  (metan)  çıxardı.  Məbəd  özü   hər  tərəfdən  açıq  olan   dördbucaqlı  tikilidən 
ibarətdir.  Məbədin  Ba la xanaya  ba xan  şimal  d ivarındakı  tağın  üstündə  hind  dilində 
kitabə quraşdırılmışdır. Binanın dörd  küncündə yanar qazın da xil o lduğu dörd kvadrat 
kərpic  boru  var.  Hücrə lər  pəncərəsizd ir.  Hücrə lərin  girişi  ü zərində  hind  dilində 

---

233 
 
kitabələ r  həkk  olun muşdur.  İyirmi  belə  kitabədən  biri  farscadır.  Məbədin  şima l-şərq 
tərəfdən  ya xın lığ ında,  hal-hazırda   ta ma milə   daşla  doldurulmuş  dördkünc  çala   var. 
Va xt ilə burada ölmüş hind-lilə rin cəsədləri "müqəddəs od"da yandırılırdı.  Cənub-şərq 
tərəfdə  isə  yenə  də  daşla  doldurulmuş  su  quyusu  var.  Sura xan ı  "Atəşgah"ı  məbədin 
özündən, hind guşənişinlərin in hücrələrindən və zəvvarlar üçün otaqlardan ibarət idi.
2
 
Atəşgahı göründüyü kimi, bu abidəni sifariş vermiş hindlilərin planı ü zrə yerli ustalar 
tikmişlər.  Məlu m  olduğu  kimi  Bakı  bölgəsi  hələ  erkən  o rta  əsr  mənbələrində  əbədi 
odların yandığı yer kimi qeyd edilmişdir. Bu haqda ilk məlu mata V əsr Bizans müəllifi 
Panili  Priskdə  rast  gəlinir.  Abşeron  yarımadasında  -  Pirallahı  adasında,  Sura xanı 
kəndində, Ba kı bu xtasında, Şubanı dağında yanar qaz ç ıxmasını orta əsr erməni, VII-X 
əsrlər  ərəb  müəllifləri  -  əl-İstəxri,  Məsudi  və  b.,  daha  sonrakı  dövr  Şərq  və  Qərbi 
Avropa mənbələri də göstərmişlə r. Təsadüfi deyil  ki, İçərişəhərdəki  Cü mə  məscidin in 
atəşpərəst zərdüştilərin  məbədgahının yerində tikilməsi haqqında rəvayət Bakı əha lisi 
arasında indiyədək yaşayır. 
IX əsrdən başlayaraq və sonralar ərəb, fars və türk mənbələrində Ba kı və onun 
ətrafından atəşpərəstlərin yaşadığı əbədi odlar şəhəri gələn  kimi danışılır.  Ehtimal ki, 
Suraxanıda  müqəddəs oda sitayişə gələn atəşpərəst zərdüştilərin  ibadətgahı olmuşdur. 
Ərəblərin A zərbaycanı və  Bakını  istilasından, əhalinin  islamı qəbul etməsindən sonra 
zərdüştilərin  "Atəşgah"ı  süquta uğramış  və  mənbələr  bir  daha  ondan  danışma mışlar. 
Suraxanıda  oda  sitayiş  XV  əsrdən  sonra  Hindistanla  iqtisadi  və  mədəni  əlaqələrin 
inkişafı  ilə  əlaqədar  yenidən  başlamışdır.  Hindistanla  hələ  qədimlərdən  əlaqələr 
mövcud  olmuşdur.  Bunu  Azərbaycanın  bir  sıra  rayonlarında  və  Abşeronda  "kauri" 
balıqqulağının  tapılması  da  göstərir.  Bu  balıqqulağı  Xəzər  dənizi  faunasına  mənsub 
deyil. Hind okeanında və digər ölkələrdə təsadüf edilən həmin balıqqulağından qədim 
dövrlərdə  mübadilə  vasitəsi,  pul-sikkə  kimi  istifadə  o lunurdu.  Mingəçevirdə  və 
Azərbaycanın  digər  yerlərində  Tunc  dövrünə  və  erkən  orta  əsrlərə  aid  ço xlu  kauri 
tapılması  Azərbaycanın  Hindistanla,  ehtimal  ki,  İran   vasitəsilə  ticarət  əlaqələrin in 
mövcudluğuna  dəlalət  edir.  Hindistanla  iqtisadi  və  mədəni  əlaqələr  orta  əsrlərdə 
xüsusilə  güclənmişdi.  Rusiyadan  Çinə  qədər  bütün  torpaqların  monqol  hakimiyyəti 
altında birləşdiyi XIII əsrdən etibarən beynəlxalq ticarət üçün şərait yaranması ilə bağlı 
olaraq Azə rbaycanın uzaq ölkələ r - Hindistan və Çin lə ə laqələri xeyli genişləndi. 
XV əsrdə Ba kıda, Şa ma xıda , Təbrizdə və Azə rbaycanın digər şəhərlərində hind 
tacirlə rin in koloniyala rı mövcud olmuşdur. Bu ş əhərlərdə onla rın ö z karvansaraları var 
idi.  Köhnə  Bakı  qalasında  (İçərişəhərdə)  XV  əsrə  aid  Multanı  hind  karvansarası 
bugünədək  qalmışdır.  Başlıca  olaraq  Şirvanda  -  Şamaxıda,  Ərəşdə  və  digər  yerlərdə 
istehsal olunan xa m ipə k a lan hind tacirləri Azə rbaycanda XV əsrdə və sonralar tica rət 
etmişlər. Mənbələrdə XVII əsrdə Hindistandan Bakı yaxınlığındakı Su raxanıya əbədi 
oda sitayiş üçün hind zəvvarlarının gəld iyi qeyd edilir. 
XVIII  əsrdə  varlı  hind  tacirləri  Sura xanıda  nadir  abidə  -  od  məbədi  və  hindli 
zəvvarla r  üçün  hücrələr  tikdirdilər.  Atəşgahda  yaşayan  guşənişin  oda  s əcdə  edir, 
tərki-dünya  (asket)  həyat  tərzi  sürərək,  ruhlarını  xilas  və  bədənlərini  tələf  et məyə 
çalışırdılar. Atəşgahdakı kitabələrin o xun ması Suraxanı atəşpərəstlərin in hind mənşəli 

---