[]

230 
 
ilə   qa zılar  məşğul  o lurdular.  İstintaq  za manı  işgəncədən  istifadə  edilird i.  Dabanla rı 
çubuqla döymək, bədəni qamçılamaq, göz çıxarmaq, qolları vurmaq, qulaq və burun 
kəsmə k və i.a. cəza lar verilird i.
31
 Cə zala rı xan cə lladları icra  edird i. 
Böyük  kapital  və  mülk  sahibi  o lan  iri  tacirlər  imtiyazlı  sinfə  mənsub  idilər. 
Tacirlərin  başında  xanın  müvəkkili  olub,  onun  ticarət  əmə liyyatların ı  aparan,  habelə 
tacirlə r arasındakı münaqiş ələri a raşdıran mə liki-tüccar dururdu.
32
 
Şəhərdə ətraf kəndlərdəki bostanlarında, bağ və əkin  yerlərində kənd təsərrüfatı 
ilə  məşğul  olan  az  sayda  kəndlilər  də  yaşayırdı.  Burada  mü xtə lif  işlər  görən,  ya xud 
bazarda dilənçilik edən qaçqın kəndlilə r də  var idi.
33
 Sənəddə xat ırlanan arabaçılar adı 
altında,  göründüyü  kimi  sudaşıyanlar  neft  və  duzun  nəql  edilməsi  ilə  məşğul  olan 
adamlar nəzərdə  tutulurdu. Şəhərin ən yo xsul əhalisinə  mu zdurlar - yelkənli
34
 ticarət 
qayıqların ın  matrosları,  qayıqların  və  karvanların  boşaldılması  və  yüklən məsi  ilə 
məşğul o lan günəmu zd ha mballar da xil  id i. Ba kıda, bütün orta  əsr Şə rq şəhərlərində 
olduğu kimi ço xlu dərv işlər və dilənçilər də var idi. XVIII əsrin sonlarında şəhərin vergi 
verən əhalisi - rəiyyətin üzə rinə mü xtə lif verg i və mükə lləfiyyətlər qoyulurdu. Bununla 
belə, vergilərin ağırlığı bir qədər aza lmışdı. İran ağalığından yaxa qurtarılmas ı ilə bağlı 
rəiyyət şah xə zinəsinə da xil olan b ir sıra verg ilə rdən azad  edilmişdi.  Vergilər  xan və 
mü lkədar bəylər üçün yığılırdı. Eyni vergi gah xan üçün, gah da torpaq sahibi b əy üçün, 
gah  da  hər  ikisi  üçün  birlikdə  a lınırd ı.
35
  Bizim  Ba kı  xan lığ ındakı  vergilər  haqqında 
mə lu matımız  ço x  cü zidir.  On lar  ehtima l  ki,  başqa  xanlıqla rda  olduğu  kimi  id i.  Bu 
vergilər, adətən, məhsulun (buğda, arpa və s.) 1/10 hissəsini təşkil edən  malicəhatdan 
ibarət  o lub,  mü lkədarın   nəfinə   yığılırd ı;  xanın   xeyrinə  töycü  (malicəhatın  qa lan 
hissəsi-məhsulun 1/ 5-i) ta xıl və pulla toplanırdı. Bundan əlavə, məhsulla  və pulla  alınan 
bayramlıq, darğalıq, kü llü k, dırnaqlıq, vəzirlik, peşkəş və i.a. adlı verg ilər də  mövcud 
idi.
36
  Xanın  torpaqların ı  becərmə k  üçün  biyar  haqqı  mövcud  idi.  Xana  mə xsus  neft 
quyularında işləyən kəndlilər becərmə  mükəlləfiyyətini yerinə yetirirdilər.  Sonra  xan 
sarayını, dövlət aparatını və qoşunu saxlamaq üçün mü xtəlif vergilər gəlird i. 
Qme lin in mə lu matına  görə, Abşeronda yaşayan, ma ldarlıq  və ta xılç ılıqla  məşğul 
olan köçəri kəndlilər Ba kı xanına 15 manat məbləğində vergi verird i. Hər a ilə isə xan ın 
tələbi ilə  hərbi xid mətə ta m silahlan mış döyüşçü verməli idi.
37
 
1796-c ı ilə  aid d igər bir sənədə görə, evli sakinlə r xana 1 manat, subaylar is ə 60 
qəpik vergi ve rmə li  id ilə r.
38
 XIX əsrin əvvəllə rində bu vergi "varlı ev lərdən 3  manat, 
ortabablardan 2 manat, kasıb lardan isə 1 manat" alın ırd ı.
39
 Xanın bəylə rə verd iyi 1675 
pud arpadan əlavə, vergilərin illik məbləğ i 3621 manat idi.
40
 
Bundan  başqa,  xan  Suraxanı  kəndindəki  "Atəşgah"da  yaşayan  hindli 
guşənişinlərdən pula alınan vergilərdən, habelə qeyri-müəyyən  məbləğ ödəyən hindli 
tacirlə rdən də xey li gəlir götürürdü. Onla rdan şəraitə müvafiq qaydada vergi alınırdı.
41
 
Qmelin in sözlərinə görə Bakı xanı öz təbəələrindən o qədər ço x məbləğdə pul alırdı ki, 
onlar hə min pulu y ığa bilmird ilə r.
42
 
Vergilərin  ağırlığ ı  darğaların,  na iblərin  və  vergi  mə murlarının  ö zbaşınalığı 
üzündən daha da artırdı. Şəhər və kənd rəiyyətindən vergiləri hərbi və digər xid mətlərə 
görə məvacib əvəzinə tiyuldarlar yığırdı. 

---

231 
 
Tiyul təsisatı əvvəlki əsrlə rdə olduğu kimi dava m edird i.  İntəhası fərq onda idi 
ki,  xan lıq  dövründə  tiyuldar  təkcə  vergi  rentasının  və  kəndlərdən  yığılan  digər 
rüsumların deyil, həm də sakinləri  ilə birlikdə kəndlərin ö zünün də sahibi idi.
43
 I Şah 
Abbasın fərmanının (1615-ci il) surətindən ibarət kitabədə göstərilir ki, Bakıda tiyuldar 
rəiyyətdən vergi rentasını Divan vasitəsi ilə  alırd ı.
44
 La kin XVIII əsrin  ikinci yarısında 
bu vergiləri b ilavasitə tiyuldar özü y ığa bilərd i.  Bu dövrdə tiyulun ö zü kimi, tiyuldar 
vəzifəsi də irsi olmuşdu.
45
 
Başqa xan lıq larda olduğu kimi  Bakı  xanlığında da feodal təsisatları, asılı kənd 
icması, soyurqal, müafi, tiyul, mü lk
46
 və i.a. mövcud idi. Hə min dövrdə mülk barəsində 
Bakıxanov yazırd ı: "İranda, əvvəllər o lduğu kimi, indi də mülkədar satın alın ma, yaxud 
irsi tərpən mə z ə mla k sahiblərinə deyilir".
47
 Tiyulla mü lk arasında əsas fərq onda idi ki, 
tiyul dövlət qulluğu ilə məşrut idisə, mülkə qeyd-şərtsiz sahib olurdular.
48
 
XVIII əsrdə bəylər şəhər tacirləri və sələ mç ilə ri  kəndlilə rdən onların bağlarını, 
evlərin i, ə mla kın ı -  mü lklərin i satın alırd ılar.
49
 Feodal zadəganlığ ı, başda xan olmaqla  
şəhər  və  kənd  əhalisindən  topladıqları  töycü  və  vergilərdən  böyük  miqdarda  sərvət 
qazanırd ı.  Bəzi  sənədlər  xan ın  gəlirini  aşkarlamağa  imkan  verir.  1806-cı  ilin 
mə lu matına  görə onun illik gəliri xan pulu ilə  116 800 manat  id i ki, bu da rus pulu ilə  
81760 rubla bərabər id i.
50
 Gəlirin məbləği aşağıdakılardan ə mə lə gəlird i: 
1)
 
ildə 3621 manat və 1675 pud arpa can - ve rgisi; 
2)
 
xalvarı  6  manatdan  12  000  xalvar  neft  satılmasından  əldə  edilən  72  000 
manat; 
3)
 
boyaqlardan gələn gəlir - ildə 1000 manat; 
4)
 
zərb xananın gəliri - 10 000 manat; 
5)ərzaq  ma llarından  və  mal-qaranın  kəsilməsindən  alınan  rüsumlar  -  təqribən 
6000 manat; 
6)
 
suiti ovunun 13 illiyə icarəsindən gələn gəlir- 10 000 manat; 
7)
 
gətirilən  "tay"lardan  1  manat,  aparılan  tayla rdan  is ə  20  qəpik  gömrük 
rüsumu.
51
 
Xanın  göstərilənlərdən  başqa  duzdan,  xan  karvansarasından  və  onun  özünə 
mə xsus olan  4 dükandan, başlıca  ola raq, g ə milərlə  Həştərxandan gətirilən  ma llardan 
toplanan ticarət və gö mrü k gə lirləri də  var id i. Şəhərdə  asayişə, sakinlərin  evlərinin, 
bazar-dükan larının mühafizəsinə nəza rət edən polis vəzifəsini yerinə yetirən mə mu rla rı 
(11 nəfə r) nəfinə yığ ılan darğa lıq deyilən vergi də var idi.
52
 
Xanın  zərb xanasında  əridilmiş  gümüş  rus  manatından  və  aşqar  qatışıq  İran 
gümüşündən "abbası" sikkəsi kəsilird i; hər rus manatından 10-12 abbası çıxırd ı.
53
 Ba kı 
abbasısı ən aşağı əyarlı abbası idi. Qmelinin sözlərinə görə hər abbasıda 8 qəpiklikdən 
də az gü müş var idi.
54
 Bundan əlavə, XVIII əsrin sonu - XIX əsrin əvvəllərində Ba kıda 
"Badkubə" adlı mis sikkə lər də kəsilirdi.
55
 Göstərilən 10000 manatın ço xunu; 5, ya xud 
6  min ini  xan  alırdı, qalan  pullar  is ə quyuların   işlədilməsinə, neftin daşın masına, duz 
istehsalına, qalan ın tə mirinə və bəylə rin məvacibinə sərf o lunurdu.
56
 
Xanın gəlirin in bir sıra  maddələri  icarəyə verilirdi.  Bakı  xan lığında əsas icarə 
malları aşağıdakılar id i: 1) qara neft, 2) ağ neft, 3) duz, 4) boyaqlar, 5) sallaq xanalar, 6) 

---