[]

185 
 
əlində  idi.  Şirvanın   bəylərbəyi  şahın  qardaşı  Əlqas  Mirzə  təyin  olun muşdu.  Şirvan 
əyanları məhv edilmiş, onların mü lkləri isə qızılbaş əmirlərinə paylan mışdı.
2
 
Səfəvilər dövründə Ba kı şahın tiyul, ya xud soyurqal  şəklində bu və  ya digər 
feodala  bağışladığı  "ölkə",  yəni,  mülk,  ərazi  idi.  H.947  (1540/41)-ci  ildə  Şirvan 
vilayətinin  bir h issəsi - Salyan, Mah mudabad və Bakı şəhəri t iyul kimi Əmir Qa zi xan 
Təkəliyə  verilmişdi.
3
  Lakin  şahın  sui-qəsdlərdə  iştirakından  şübhələndiyi  Qazi  xan 
Təkəli  onun  əmri  ilə  h.950  (1543/44)-c i  ildə  qardaşları  ilə  birlikdə  Əlqas  Mirzə  
tərəfindən Şirvanda edam o lundu.
4
 
H.983  (1575)-cü  ildə  şah  Təhmasib  Şirvandakı  şahın  mü lkiyyəti  olan  bir  ço x 
yeri, o cü mlədən Bakı və Abşeronu, Qəbələni, Ağdaş və Ərəşi,
5
 dəniz sahilin i ru zə ki 
kürd tayfasının əmiri Şərəfəddin Bitlisiyə bağışladı.  Şah ruzəki tayfasını dolandırmaq 
üçün həmin şəhər və yerlərin əhalisindən yığılan gəliri  (vücuhat -pula ödənilən vergi) 
ona  təyin  etmişdi.
6
  Ehtimal  ki,  hə min  köçəri  kürd  tayfaları  o  va xt lar  Abşerondakı 
Kürdəxanı kəndində məskunlaş mışlar. 
Hə m  Əmir  Qazi  xan Təkə li, hə m də ə mir Şərə fəddin Bitlisi hərbizadə ganların 
nümayəndələri və  köçəri tayfa başçıları id i.  Şahın bəxş etdiyi şəhər və kəndlər onlara 
tayfa  əyanları  və  köçəri  tayfa  qoşunu  ilə  b irlikdə  "idarə   edilmə k  və  ruzi  kimi" 
verilmişdi.  Hər  iki  əın ir  mahalın  hərbi-in zibati  hakimi  olub,  ehtimal  ki,  hakimiyyəti 
mü lkü hakimlə bölüşürdülər. 
Be ləliklə,  Sə fəvilər  dövründə  Bakı  və  Abşeron  onlara  tabe  olan  ş əhər  və 
Abşeron  kəndlərin in  əhalisindən  vergi  və  mü xtəlif  rüsumlar  çəkib  çıxaran  iri 
feodalların  mülkiyyəti idi. Feodal  zadəganlığın ın Bakıda və şəhər iqtisadiyyatının çox 
asılı olduğu Abşeronun neftverən rayonlarında ağalığı, feodal  münasibətlərin in şəhər 
həyatına  güclü  təsiri  orta  əsr  şəhər-ko mmunaları  t ipli  müstəqil  şəhər  idarəçiliyin in 
yaranmasına  mane  olurdu.  Feodal  zadəganlığın ın  şəhərin  hakim  təbəqələri  ilə  sıx 
əlaqəsi onların mənafelərini, sənətkarlara şəhərin və mahalın feodal sahibləri tərəfindən 
istismar edilən əhalisin in geniş təbəqələrinə qarşı səylərini b irləşdirirdi.
7
 
Səfəvilər  dövlətinə  b irləşdirild ikdən  sonra  Bakı  şahın  təyin  etdiy i,  Şirvan 
bəylərbəyinə tabe olan yerli hakimlə r tərəfındən idarə olunurdu. Hakimlə rin xan, ya xud 
sultan titulları o lurdu. Bu titullar, Səfəvilər dövründə feodal iyerarxiyasının b ir halqası 
kimi fərdi, ö mürlü k və qeyri-irsi id i. Sə fəvilər sülaləsinin  hakimiyyətinin əvvəllərində 
xan və sultan titulları arasında fərq yox  idi.  Lakin sonralar, XVI  əsrin ikinc i yarısında 
xan titulu üstünlük qazanaraq, sultan titulundan yüks ək sayılırd ı.
8
 
İçərişəhər  ərazisində  bugünədək  qalmış  daş  kitabələrdə  və  səyyahların  yol 
qeydlərində  şəhərin  XVI  əsrdəki  və  sonrakı  hakimlərinin   titulları  və   adları  ə ksini 
tapmışdır. 
Bakıda Os manlı hökmran lığ ı dövründə Şirvanşahlar sarayı ərazisində tikilmiş 
                                                                 
 
Tiyul - müvəqqəti, yaxud ömürlük torpaq sahibliyi; soyurqal - vergı toplamaq hüquqlu 
(müafı),  yaxud  vergi  toplamaq  hüququ  olmadan  idarə  edilən  irsı  torpaq  sahəsi,  mülk.  Bax: 
Петрушевский И.П. Очерки... c. 102-103
 
 

---

186 
 
darvazanın baştağında h.994 (1585/6)-cü ilə aid kitabədə binanın sultan III Murad  xan ın 
hakimiyyəti illərində ulu Rəcəb baba Bakuyinin ə mri ilə tikild iyi göstərilir
9
.  Bu abidə 
Bakı  şəhərinin   türk  işğalı  dövrünə  (1578-1607-ci  illər)  aiddir.  Gö ründüyü  kimi, 
kitabədə  adı  çəkilən  Rəcəb  baba  Bakının  türk  işğalı  dövründə  yerli  zadəganların ın 
nümayəndələrindən  olmuşdur.  Tü rk  qoşunları  Osman   Paşanın  ko mandanlığı  altında 
Bakı  qalasını  tutduqdan  sonra  ş əhərin  hakimi  Qubad  paşa  təyin  olundu.  Sonralar, 
h.1015 (1606-1607)-c i ildə şəhərin hakimi Mustafa bəy Mahmudi idi. Mənbələrdə türk 
işğalı dövründə Bakının hakimi (ehtimal ki, ko mendantı) kimi yerli sakin Murad ın adı 
çəkilir.
10
 
Şəhərlərdə, b ir ço x hallarda bilavasitə şahın özünün təyin etdiyi şəhərin hakim 
təbəqələrinin  nü mayəndələri  -  kələntərlər  (şəhər  hakimin in  davranışı  barədə  şaha 
mə lu mat  verirdilə r),  darğalar  və  d igər  vəzifə li  şə xslər  böyük  ro l  oynayırdılar.  Şah  I 
Təhmasibin  Ba kıya  dair  h.954  (1547)-cü  ilə  a id  bir  fə rmanında
11
  şəhər  mə mu rla rı 
sırasında  kələntərlər,  vergi  y ığanlar,  Divan  məmu rları,  Bakı  (məhəllə)  kənd xudaları, 
darğalar  (in zibati-polis  vəzifəsi  daşıyırdılar)  sadalanır.  Sənəddə,  həmçinin, 
hükkamların  (mahal  hakimləri),  tiyuldarların  (tiyul  sahibləri)  adları  çəkilir.  Bu 
mə mu rla r və və zifə sahiblə ri şəhər əhalisinə, sənətkarlara, şəhərin  və maha l əha lisin in 
ən  yoxsul  təbəqələrinə  zü lm  etməkdə  iri  feodallardan  geri  qalmışdılar.  Şəhərdə 
tacirlə rin  gətird ikləri  ma lla rdan vergi yığan gö mrük  mə mu ru da var  idi.  İngilis taciri 
Eduards (1566-cı il) hə min mə muru "bu ölkədə ən qatı fırıldaqçı" adlandırmışdı.
12
 
Bakıdakı  böyük  vəqfı  şey xlərin in  və  adları  daş  kitabələrdə,  qəbir  daşlarında 
çəkilən seyidlərin  mənsub edildiyi  iri şiə ruhaniləri də feodal sinfinə daxil id ilər.  Şah 
Təhmasibin  ha kimiyyəti  illərində  (h.977  (1569/ 70)-c i  il)  Ba kı  ya xınlığındakı  Şıx 
kəndində məscid qapısının üstündə seyid Lətif Nişapurinin oğlu seyid Fəzlullahın adı 
çəkilən daş kitabə var.
13
 XVI əsrin  sonunda, türk işğalı dövründə Ba kı və  Abşeronda şiə 
seyidlərinin  rolunu və onların təqib o lunmasını əks etdirən sənədlərdən biri də köhnə 
neft  quyularından  birində  tapılmış  daş  kitabədir.  Kitabədə  quyunun  h.l003-cü   ilin 
rəbiüla xir  ayında  (1594/5-c i  ildə)  Məhəmməd  Nur  tərəfindən  açıld ığı  və  seyidlərə  
bağışlandığı göstərilir.
14
 
Mənbələrdə şəhərin xırda  alverç iləri və əhalisinin ən  yo xsul təbəqələri haqqında, 
demə k olar  ki, heç bir  mə lu mat verilmir. Abşeronun inzibati siyasi  mərkə zi o lan Ba kı 
Şirvan bəylərbəyliy inin tərkib inə daxil id i.  1607-ci  ildə onu Şah Abbasın təyin etdiyi 
adlı-sanlı  feodal  Zülfüqar  xan  Qaramanlı  idarə  ed irdi.
15
  Bakı  bəylərbəyinə  tabe  olan 
hakim tərəfindən idarə  olunurdu. Şəhərin feodal  zadəganlığına  köçəri və yan mköçəri 
tayfaların  (q ızılbaş və s.) hərb i əyanları, habelə təhkimli  kəndliləri ilə birlikdə bütöv 
kəndlərə,  neft  və  əkin  yerlərinə,  Abşeron  bağlarına  sahib  olan  köhnə  yerli  oturaq 
feodallar
16 
daxil    idi.    Şəhər  kübarları  ev lərə,  karvansaralara,  hamamlara,  dükan lara, 
sənətkar  e malat xana larına,  gə milərə  və  hə m  şəhərdə,  həm  də  Abşeron  kəndlərindəki 
digər  mü lkiyyətə  ma lik  idilər.  Mə rkə zi  və  yerli  ha kimiyyət  aparatın ın  mü lki 
bürokratiyası da bu hakim təbəqəyə daxil id i. 
İçərişəhərin  Şah  Abbas  darvazasının  bayır  tərəfinin   üstündəki  yarısı  qalmış 
kitabədə h.1017  (1608/ 9)-ci  ildə I Şah Abbas Bakını türklə rdən geri alandan az sonra 

---