[]

191 
 
birlikdə Şivəlandakı beş üzü m bağı sahəsini və meşə yerini, habelə  Bilgəhdəki üzü m 
bağı  sahəsini  satın  alıb  abad  edərək  Bad kuyə  yaxınlığında  dəfn  olunan   seçilmiş 
pəhrizkar  rəh mətlik Şey x  Əbu Sə idin  müqəddəs məza rına şəriətə  müvafiq qayda üzrə 
vəqf edib, açıqcasına dini mühafizəyə verdim. Onun mütəvəlliliyin i isə həmin pirin kişi 
övladlarına  tapşırdım.  Bu  şərtlə  ki,  qeyd  olunan  yerin  kişi  övladları  həmin  mahalın 
məhsulu hesabına əldə ed ilən  vəsaiti  mə zara  və ö z  iaşələri üçün, habelə  məqbərənin 
işıqlandırılması üçün sərf edərək, artığın ı  isə kasıblara və oranı  məskən edərək qonaq 
qalan  dərvişlərə   ziyafət   versinlər.  Hərb içilərə   və  varlıla ra,  habelə  vəsait  sahiblərinə 
ondan bəhrə  və pay verməsinlə r.  Hakimlər, a millər, habelə divan və vəqf mübaşirlə ri 
qeyd olunan vəqflərin  mütəvəllilə rindən bir dinar pul və  ya bir bat man  məhsul tə ləb 
etməsinlə r.  Vəqf qaydalarının dəyişdirilməsinə yol verməsinlə r. Qeyd o lunan şərtləri 
dəyişdirməyə  ça lışan  və  cəhd  göstərən  adamla ra  Allahın,  mə la kələ rin  və  bütün 
adamların  lənəti  nəsib  olsun.  Dü zgün  yola  sövq  edən  həqiqətlə  dolu  ayənin 
mə zmunundan  özlərini  qorusunlar  və  çəkinsinlər  (hansı  ki,  o rada  deyilir):  "Bunu 
eşitdikdən  sonra  hər  hansı  adam  onu  dəyişdirsə,  günahı  onu  dəyişdirən  adamların 
üzərinə düşəcəkdir". Hərtərəfli olaraq bu qayda ilə rəftar ed ib həmin vəziyyətin təsbit 
olunması və davam etməsi yolunda çalışaraq buyuruqdan kənara çıxmasınlar".
60
 
Sənəddə  vəqfin  sinfi  xara kteri  aydın  surətdə  nəzə rə  çarp ır.  Vəqfna mədə 
məqbərəyə verilən Şibani ə kin yeri,  Bilgəh və Şivələndəki üzü m bağları,  meş ə sahəsi 
feodal  torpaq  sahiblərinin   xüsusi  kateqoriyasını  təşkil  ed ir.  O,  şirvanşahın  nəzdində 
zaviyə o lan mə za ra vəsiyyət etdiyi daşın maz ə mla kdan, becərilən torpaqlardan, habelə  
qara  neft  quyularından  ibarət  idi.  Gəlirin  bir  hissəsi  xeyriyyə  işlərinə,  kasıb ların  və 
dərvişlərin  yedizdirilməsinə  sərf  olunurdu.  Vəqfin  gəlirin in  böyük  bir  hiss əsi  onun 
mütəvəllilərinə  çatırd ı.  Dini  vəzifələrin  (indiki  halda  mütəvəlli  şeyxlərin)  vərəsəlik 
qaydasına görə, həmin vəqf irsi mülkiyyətə çevrildi. Vəqfin faktik sahibi olan mütəvəlli 
vəzifəsi  isə (vəqfna mədə qeyd olunan ş ərtlə ), adətən, irsi o laraq  Əbu  Səid   Əbulxeyr 
nəslinin şeyx övlad larına keç ird i.  
Səfəvi şahlarının  Bib iheybət mə zarı şey xlərinin adına  verdiyi on fərmanda istər 
Bakı  rəiyyətinə,  istərsə də Abşeron kəndlərinə aid  mü xtəlif verg i və  mükəlləfiyyətləri 
bildirən bir sıra istilah lara rast gəlin ir. Fərman larda sadalanan vergi və mükəllə fiyyətlər 
ağır yük kimi yerli feodallar və şah üsuli-idarəsi tərəfindən istis mar o lunan vergi verən 
əhalinin  çiyin lərinə  düşürdü.  Bu  vergilər  XVII  əsrdən  xey li  əvvəl,  bəziləri  isə  ərəb 
ağalığı, hətta Sasanilər dövründən mövcud idi. 
XVII-XVIII əsrlərdə Abşeronda rəiyyətdən yığılan aşağıdakı vergi növləri var 
                                                                 
 
Əbu  Səidin  uçulub  dağılmış  türbəsinin  yeri  hal-hazırda  fəaliyyət  göstərən  Təzəpir 
məscidinin ərazisində olmuşdur.
 
 
Sudan istifadəyə görə suvarma kanallarının sahibinə məhsulun 1/15-i həcmində verilən 
vergi
 
 
 
 

---

192 
 
idi: 
Malucəhat - məhsulla alınan əsas əkinçilik vergisi, vergi rentasının əsas hissəsi; 
adətən  məhsulla  -  buğda,  arpa,  pambıq,  ipək  və  i.a.  ödənilird i.  Ma lucəhatın  miqdarı 
məhsulun ümu mi həc minin 1/5-dən 1/3-nə qədər id i.
61
 
Üşr  (onda  bir)  -  mü xtəlif  kənd  təsərrüfatı  obyektlərindən  toplanan  vergi.
62
 
Yu xarıda adı çəkilən  fərman larda  (3,  4 saylı sənədlər) göstərilir: "üç neft quyusunun 
üşrü", "əkdikləri pamb ıq və taxılın üşrü".
63
 
Ələfə  -  rəiyyətin  hakimiyyət  nümayəndələrinin  tələb i  ilə  ödədikləri  qoşun, 
yaxud qeyri-niza mi feodal döyüşçü dəstəsinin minik və yük heyvanları üçün "ot, yem", 
habelə əsgərlər üçün "ərzaq", "pay" demək id i.
64
 
Üləfa  -  elə  ələfə  demək  o lub,  qoşun  heyvanları  üçün  yem,  yaxud  döyüşçülər 
üçün ərzaq payı bildirirdi.
65
 
Biyar və şik ar - hakimlərin, v ilayət və   mahal sahiblərinin  dövlətin ehtiyacla rı 
üçün  kəndlilərin  ü zərinə  qoyduqlan  cürbəcür  mükəlləfıyyətlər:  qala  və  sarayların 
tikilməsi,  tikinti  materia lla rın ın  daşınması,  yol  salın ması,  suvarma   kanalla rın ın 
çəkilməsi,  hakimlərin  və  maliklərin  əkin  yerlərində  günəmuzd  iş  və  i.a.  "Biyar" 
termin inin ö zü ço x arxaikdir. Onun kökü Sasanilər dövlətinin mövcud olduğu sonuncu 
əsrə (eramızın VI əsri-VII əsrin əvvəli) gedib çıxır.
66
 
Çobanbəyi  -  mal-qaranın,  başlıca  olaraq,  qoyunların  otarılması  üçün  verilən 
vergi.  Bu  verg i  maldarlıq la  məşğul  olan  yarımköçəri  kəndlilərdən  xəzinəyə  məxsus 
yaylaq və qışlaq otlaqlarından istifadə o lunmasına görə a lınırd ı.
67
 
Müstəqil xan lıq lar dövründə çobanbəyi vergisi "çöpbaşr kimi məlu m idi.
68
 
İxracat  -  XVI-XVIII  əsrlərdə  divan  dəftərində  dəqiq  təsbit  olunan  ordunun 
ehtiyacların ı,  əyanların  və  həmin  mahaldakı,  yaxud  vilayətdəki  dövlət  məmurların ın 
xərc lərini ödə mək üçün natura ilə toplanan vergi və mükə lləfiyyətlər. Bu xə rclə r xə zinə 
tərəfindən ödənilmird i.
69
 
Xariciyyat  -  ixracatla  eyni  məqsədli,  la kin  qeyri-rəsmi,  ha kimiyyət 
nümayəndələrin in əmri ilə rəiyyətdən vaxtaşırı yığ ılan fövqəladə vergi idi.
70
 
Şiltaqat  -  xariciyyat  demək  olub,  yerli  məmurların  və  qoşunun  xərclərini 
(ixracat)  ödə mək  üçün  toplanılan  vergi  və   mükə lləfiyyət  idi.  O  da  qeyri-rəsmi, 
fövqəladə və ixtirayi həcmli verg i idi.
71
 
Qonalqa
12
  -  əcnəbi  səfirlə rin,  şah  çaparla rının,  əyanların  və   hərbi  rə islərin 
rəiyyətin  evlərində  "mən zil  salmaq  hüququ".  Sonuncular  "qonaq"larını,  onların 
mə iyyətini, nökərlərini yedizd irməyə, atla rın ı ye mlə məyə borclu idi.
73
 
Ulaq - rəiyyətin poçt xid məti  mə mu rla rın ın tələbi  ilə b ir poçt məntəqəsindən o 
biri poçt məntəqəsinədək verdiyi poçt və çapar atları.  Rəiyyətin ərbablarını yaylaq və 
qışlaqlara köç vaxtı daşıma vasitələri ilə təmin etmək borcu da bu mükəlləfıyyətlə bağlı 
idi.
74
 
Ülam  -  rəiyyətin  dövlət  poçtundan  istifadə  edən  çox  mühü m  çaparların, 
qasidlərin  və  digər  və zifəli  şə xslərin  xə rclə rin i  ödə mək  mü kə llə fiyyətin i  bildirmə li 
idi.
75
 
Dəzgahbaşı  -  XVII  əsrdə  Abşeronda  alınan  vergi.  Bu  verginin  adı  II  Şah 

---