61
yarada bilir. İfratkeçirici maqnitlər elementar yüklü zərrəciklərin sürətləndirici-
lərində, qaynar plazmanı idarə edən qurğularda və s.-də tətbiq olunur.
Naqillərin xüsusi keçiriciliyini müqayisə edin.
Məsələ 2.
Şəkildə iki naqilin VAX-ı təsvir edilmiş-
dir. Buna görə: a) müqaviməti böyük
olan naqili təyin edin; b) naqillərin hər
birinin müqavimətini hesablayın.
Nəticənin müzakirəsi:
Naqilin müqavimətinin fiziki mexanizmini klassik
elektron nəzəriyyəsi əsasında necə izah etmək
olar?
Hansı naqilin xüsusi keçiriciliyi daha böyükdür?
Niyə?
Penoplast lövhələri kəsmək üçün kəsici qurğunu mü-
əyyən tərkibli məftillə təchiz etmək lazımdır. Problemi
həll etmək üçün qarşımızda olan iki müxtəlif tərkibli
metal kələfçədən lazımi məftili təyin edib ondan
müəyyən hissə kəsmək lazımdır.
İxtiyarımızda olan alətlər: xətkeş, mikrometr, ommetr.
Kəsici qurğu üçün hansı tərkibli məftil seçilməlidir?
Məftilin tərkibini necə müəyyənləşdirmək olar?
№
Suallar
Bilirəm
zəif orta yaxşı
1
?????? = düsturuna görə söyləmək olarmı ki, elektrik müqavi-
məti dövrə hissəsindəki cərəyan şiddətindən düz, onun ucla-
rındakı gərginlikdən tərs mütənasib asılıdır? Niyə?
2
Niyə temperatur azaldıqca metal naqilin xüsusi keçiriciliyi
artır, onun xüsusi müqaviməti isə azalır?
3
Mis məftilin uzunluğu 8 m, kütləsi isə 89 q-dır. Misin sıx-
lığı
8,9 ∙ 10 ???????????? ??????
⁄
-dir. Məftilin müqaviməti nəyə bəra-
bərdir (misin xüsusi müqaviməti:
1,8 ∙ 10 ???????????? ∙ ?????? )?
NƏ ÖYRƏNDİNİZ?
Qeyd olunan anlayış və müddəaların təriflərini iş vərəqinə yazın:
“dövrə hissəsi üçün Om qanunu”, “gərginlik düşküsü”, “metal
naqilin müqaviməti”, “xüsusi müqavimət”, “ifratkeçiricilik”.
ÖZÜNÜZÜ QİYMƏTLƏNDİRİN
HƏYATLA ƏLAQƏLƏNDİRİN
ARAŞDIRMA
2
TƏTBİQETMƏ
U,V
1
0
2
LAYİHƏ
62
2.3. ELEKTRİK HƏRƏKƏT QÜVVƏSİ. TAM DÖVRƏ ÜÇÜN OM QANUNU
Naqildən elektrik cərəyanının uzun müddət keçməsi üçün onun
uclarında fasiləsiz olaraq potensiallar fərqi yaradılmalıdır:
naqilin uclarında fasiləsiz olaraq elektrik yüklərinin toplanması
təmin edilməlidir. Bu məqsədlə cərəyan mənbəyindən və ya generator adlanan qurğudan
istifadə olunur.
Cərəyan mənbəyində elektrik yüklərinin ayrılması baş verir: müsbət yüklər onun bir
qütbündə, mənfi yüklər isə digər qütbündə toplanır.
İş prinsipi kimyəvi reaksiyaya əsaslanan cərəyan mənbəyi qalvanik element adlanır. O,
italyan bioloqu Luiсi Qalvaninin şərəfinə adlandırılmışdır: alim heyvanlar üzərində təcrübə
apararkən əzələ yığılması zamanı elektriklənmə hadisəsini aşkar etmişdir.
Müasir quru qalvanik element daxilində kömür çubuğu ( 2) olan sink
qabından ( 1) ibarətdir. Kömür çubuğu içərisində manqan oksidi ilə
kömür qarışığı olan kətan kisəciyində ( 3) yerləşdirilir. Kisəcik naşatır
məhlulu ilə un qarışığından hazırlanmış qatı yapışqanla ( 4) əhatə edilir.
Sink qab karton qutu ( 5) içərisinə qoyulur və üstdən qatran qatı ilə
örtülür. Elementin daxilində gedən kimyəvi reaksiyalar nəticəsində
kömür çubuq müsbət, sink qab isə mənfi yüklənir.
Elektrik dövrəsi müxtəlif elementlərdən ibarət ola bilər: a) cərəyan
mənbəyi; b) elektrik işlədicisi (lampa, elektrik zəngi, elektrik qızdırı-
cısı, televizor və s.); c) elektrik açarı; d) elektrik ölçü cihazları (amper-
metr, voltmetr və s.); e) birləşdirici naqillər.
►
Dövrə hissəsindən cərəyan keçəndə naqildən müəyyən
miqdar istilik ayrılır – dövrədə enerji itkisi baş verir. Lakin
dövrədən cərəyan keçməsi davam edir. Bu o deməkdir ki,
enerjinin saxlanması qanununa görə enerji itkisinə məruz
qalan dövrəyə fasiləsiz olaraq kənardan enerji verilir.
Bu enerji mənbəyi
elektrostatik sahə ola
bilərmi?
►
Televiziya kanallarından birinin “Xəbərlər”ində belə bir mə-
lumat getmişdir: “...Kənd sakininin evində baş verən yanğında
insan tələfatı olmadı, lakin evin bütün əşyaları yanaraq kül oldu.
Fövqəladə Hallar Nazirliyinin hesabatında yanğı-
nın səbəbi kimi əldəqayırma elektrik qızdırıcısında
yaranan qısaqapanma olduğu göstərilmişdir”.
Qısaqapanma nədir?
Niyə qısaqapanma
hadisəsi çox vaxt
yanğınla nəticələnir?
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN •
Fizika – 8
Batareya dövrədə hansı “vəzifə”ni yerinə yetirir?
Məsələ 1.
Məişətdə istifadə etdiyimiz əksər batareyaların üzərində
1,5 ?????? yazılmışdır.
Nəticənin müzakirəsi:
Batareyaların üzərindəki 1,5 ?????? nəyi bildirir?
Batareya (və ya akkumulyator) dövrədə hansı “vəzifə”ni yerinə yetirir?
ARAŞDIRMA
1
LAYİHƏ
63
Kənar qüvvələr. İki eyni elektrometrin metal sferalarını əksişarəli yüklə elek-
trikləndirib naqillə birləşdirək
(a
və
b)
. Sferalardakı potensiallar fərqi hesabına
naqildə yaranan elektrik sahəsi onun sərbəst elektronlarını nizamlı hərəkətə gətirir.
Nəticədə naqildə elektrik cərəyanı yaranır və dərhal da kəsilir – elektrometrlər
boşalır. Bu o deməkdir ki, sferalar arasındakı potensiallar fərqi yox olur və elektrik
sahəsi naqildə fasiləsiz sabit
elektrik cərəyanı yarada bilmir.
Cərəyanın uzun müddət möv-
cud olması üçün 1 və 2 metal
sferaları arasında potensiallar
fərqini saxlamaq lazımdır. Bunun
üçün xüsusi qurğulardan – cə-
rəyan mənbələrindən istifadə edi-
lir. Əgər elektrostatik sahə naqil-
dəki sərbəst elektronları yalnız
potensialı az olan hissədən çox olan hissəyə hərəkət etdirirsə, cərəyan mənbəyinin
vəzifəsi isə bu elektronları yenidən potensialı az olan hissəyə (mənfi yüklü qütbə)
qaytarmaqdır
(c)
. Deməli, cərəyan mənbəyində sərbəst elektronlar elektrik sahəsi
istiqamətində hərəkət etməlidir. Bu isə o zaman mümkündür ki, cərəyan mənbəyində
yüklərə elektrostatik təbiətə malik olmayan qüvvələr təsir etsin.
Yüklü zərrəciklərə təsir edən və elektrostatik təbiətə malik olmayan bütün qüv-
vələr kənar qüvvələr adlanır.
Cərəyan mənbəyi – sərbəst yüklü zərrəciklərə təsir edən kənar qüvvələr yara-
dan qurğudur.
Kənar qüvvələr kimyəvi təbiətli (qalvanik elementdə), istilik təbiətli (termoele-
mentdə), işıq təbiətli (fotoelementdə) və s. ola bilir.
Qeyd edək ki, dövrədə sabit elektrik cərəyanının olması üçün kənar qüvvələrin
zəruriliyi enerjinin saxlanması qanununun nəticəsidir. Belə ki, elektrostatik sahə po-
tensiallı sahə olduğundan qapalı elektrik dövrəsi boyunca yüklü zərrəciklərin hərə-
kəti zamanı sahənin gördüyü iş sıfıra bərabərdir.
Naqildən elektrik cərəyanı keçdikdə onda enerji
itkisi baş verir – naqildən Coul – Lens istiliyi ayrı-
lır. Ona görə də dövrədə digər enerji mənbəyi
olmalıdır ki, onun işi hesabına itirilən enerji bərpa
edilsin. Cərəyan mənbəyindəki kənar qüvvələr
qeyri-potensiallı olmalıdır ki, qapalı dövrədə onla-
rın gördüyü iş sıfırdan fərqli olsun. Kənar qüvvə-
lərin işi hesabına yükdaşıyıcılar cərəyan mənbəyi
daxilində enerji alır. Odur ki cərəyan mənbəyinin
qütblərinə naqil birləşdirdikdə sərbəst elektronları
mənbə daxilində kənar qüvvələr, naqildə isə elek-
trostatik qüvvələr hərəkətə gətirir
(d)
.
Elektrik hərəkət qüvvəsi. Bilirsiniz ki, elektrik
cərəyanı yaradan sahənin sıfırdan fərqli gördüyü iş
(a)
(b)
1
2
2
1
1
2
Naqil
(c)
(d)
??????⃗
??????
??????⃗
??????
??????⃗
??????
Xarici
hissə
Cərəyan mənbəyi
2
1
??????⃗
??????
??????⃗
??????ə??????
LAYİHƏ
Dostları ilə paylaş: |