0f11aztitul(1-7)

58 
 
2.2. DÖVRƏ HİSSƏSİ ÜÇÜN OM QANUNU. MÜQAVİMƏT. İFRAT KEÇİRİCİLİK 
 
R  – naqilin xarakteristikası olub elektrik müqavimətidir. Onun 
BS-də vahidi Om-dur:  
R =
= 1 = 1 Om. 
 Naqilin müqaviməti onun uzunluğundan, en kəsik sahəsindən və hazırlandığı maddədən 
asılıdır: 
R = ρ. 
Burada 
ρ − xüsusi müqavimətdir. 
 Xüsusi müqavimət – ədədi qiymətcə uzunluğu 1 m, en kəsiyinin sahəsi 1 m  olan naqilin 
müqavimətidir. O, naqilin hazırlandığı maddədən asılı olan fiziki kəmiyyət olub BS-də 
vahidi ommetrdir:
  ρ =
∙ R = 1
∙ Om = 1m ∙ Om. 
 Metal naqilin müqaviməti temperaturdan asılıdır. Kiçik temperatur intervalında metal 
naqillərin müqaviməti temperaturdan xətti asılıdır:  
R = R (1
α∆t) və ya R = R (1
α∆T). 
Burada 
 – müqavimətin temperatur əmsalıdır. 
  Müqavimətin  temperatur  əmsalı  ədədi  qiymətcə  naqili  1℃  (1  K)  qızdırdıqda  onun 
müqavimətinin nisbi dəyişməsinə bərabərdir: 
α =
∆
  =
∆
. 
Təmiz metallar üçün  müqavimətin temperatur əmsalı həmişə 
  0 olur və müxtəlif metal-
lar üçün müxtəlif qiymətə bərabərdir. 
 Naqilin elektrik müqavimətinin sıfıra qədər azaldığı temperatur böhran temperaturu, 
ondan aşağı temperaturdakı keçiricilik isə ifrat keçiricilik adlanır.
 
 

 
Tibbi diaqnostikada istifadə olu-
nan  müasir  fiziki  cihazlardan 
biri ifrat keçirici kvant interfero-
metridir.  Cihaz  insan  beyninin 
maqnitoensefaloqrafiya  texno-
logiyasını həyata keçirir.  
Bu texnologiya beyin ney-
ronlarının  qarşılıqlı  təsiri 
nəticəsində  yaranan  ele-
mentar  elektrik  cərəyanla-
rının  zəif  maqnit  sahəsini 
ölçməyə  və  onu  vizuallaş-
dırmağa  imkan  verir.  Nə-
ticədə beyin xəstəliklərinin 
mənbəyi  və  inkişaf  səviy-
yəsi aşkar olunur.  
 İfrat keçirici maddələr adi keçiricilərdən nə 
ilə fərqlənir? 
 Niyə həssas cihazların əsas hissəsi ifrat 
keçiricilərdən hazırlanır? 
 
 
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN • 
Fizika – 8 və 9
  LAYİHƏ

---

 
59 
 
 
 
 
Dövrə hissəsi üçün Om qanunu. Naqildən elektrik cərəyanının keçməsi üçün onun 
uclarında potensiallar fərqinin olması zəruri şərtdir. Elektrik dövrəsinin ixtiyari hissə-
sinin uclarındakı potensiallar fərqi (elektrik gərginliyi) ədədi qiymətcə həmin hissə bo-
yunca 
1???????????? yük keçdikdə görülən işə bərabərdir: 
?????? =
??????
??????
.                    (1) 
Dövrə hissəsindən keçən cərəyan şiddəti həmin hissənin uclarındakı gərginlikdən 
asılıdır.  Bu  asılılıq  1827-ci  ildə  alman  alimi  Georq  Om  (1787–1854)  tərəfindən 
təcrübi olaraq müəyyən edilmiş və Om qanunu adlanır. 
  Dövrənin müəyyən hissəsindəki cərəyan  şiddəti həmin hissənin uclarındakı 
gərginliklə düz, onun müqaviməti ilə tərs mütənasibdir: 
?????? =
??????
??????
.                   (2) 
İstənilən  növ  naqildən  keçən cərəyan  şiddətinin  onun  uclarındakı gərginlikdən 
asılılığı naqilin volt-amper xarakteristikası (VAX) adlanır. Metal naqillər üçün VAX 
koordinat başlanğıcından keçən düz xətdir 
(a)
. 
  Dövrə hissəsindəki cərəyan  şiddətinin onun müqavimətinə hasili gərginlik 
düşküsü adlanır: 
?????? = ????????????.                   (3) 
Burada R – naqilin müqavimətidir. O, naqilin əsas elektrik 
xarakteristikalarından biridir. Naqilin müqaviməti gərginlik və 
cərəyan şiddətindən asılı deyildir. 
  Metal naqilin müqaviməti onun materialından, həndəsi 
ölçülərindən və temperaturundan asılıdır. 
?????? = ??????
??????
??????
.                    (4) 
Naqilin müqaviməti ommetr adlanan cihazla ölçülür. Cihaz-
da müqavimət 
 (omeqa) simvolu ilə işarə edilir 
(b)
. Cihazın 
birləşdirici naqillərini müqaviməti ölçülən metal məftilin ucla-
rına toxundurmaq kifayət edir.  
Metalların  müqavimətinin  temperaturdan  asılılığı.  Mü-
qavimət  naqildə  elektrik  cərəyanının  yaranmasına  göstərilən 
əks-təsirin ölçüsüdür. Klassik elektron nəzəriyyəsinə görə, me-
tal  naqildə  müqavimətin  yaranmasının  səbəbi  nizamlı  hərəkət 
Metal naqilin xüsusi müqaviməti nədən asılıdır? 
Məsələ  1. 
Elektrik  qızdırıcısının  əsas  hissəsi  xüsusi  metal  ərintilərindən  hazırlanan 
naqildən ibarətdir. Qızdırıcıda hansı naqildən istifadə olunur: 
a) xüsusi müqaviməti böyük olan, yoxsa kiçik?  
b) uzunluğu böyük olan, yoxsa kiçik? 
c) en kəsik sahəsi böyük olan, yoxsa kiçik? 
Nəticənin müzakirəsi: 
 Metal naqilin müqaviməti və xüsusi müqaviməti nədən asılıdır? 
ARAŞDIRMA 
 
1
 
0
I 
(a) 
R=const 
(b)
U 
  LAYİHƏ

---

60 
 
edən sərbəst elektronların kristal qəfəsin düyünlərində rəqsi hərəkətdə olan müsbət 
ionlarla toqquşmasıdır. Naqilin temperaturu artdıqda hər bir elektronun sərbəst yo-
lunun uzunluğu (ionlarla iki ardıcıl toqquşma arasındakı məsafə) və bu yola sərf et-
diyi orta zaman müddəti azalır. Kristal qəfəsin düyünlərindəki ionların rəqs amplit-
udu isə artır. Nəticədə elektronların ionlarla toqquşma sayı çoxalır. Onlar elektrik 
sahəsində əldə etdikləri kinetik enerjini tamamilə ionlara ötürməklə nizamlı hərəkət 
sürətlərini, demək olar, sıfıra qədər azaldır. Bu da naqilin müqavimətinin artmasına 
gətirir. 
Təcrübələr göstərir ki, metal naqilin müqavimətinin nisbi dəyişməsi onun tempe-
raturunun dəyişməsi ilə düz mütənasibdir: 
?????? − ??????
??????
= ??????∆??????,                (5) 
?????? = ?????? (1
??????∆??????).          (6) 
Burada 
?????? − naqilin 273?????? (0℃)  temperaturunda müqaviməti, ?????? − naqilin ?????? tem-
peraturunda müqaviməti, 
?????? − müqavimətin temperatur əmsalıdır. 
 Müqavimətin temperatur əmsalı – ədədi qiymətcə naqili 
1℃ (1K) qızdırdıqda onun müqavimətinin nisbi dəyişməsinə 
bərabərdir. 
Naqili  qızdırdıqda  onun  həndəsi  ölçüləri  cüzi  dəyişdi-
yindən  bu  dəyişmə  nəzərə  alınmaya  bilər.  Belə  halda  (4) 
düsturunu nəzərə alsaq, metal naqilin xüsusi müqavimətinin 
də temperaturdan xətti asılı olduğu alınar 
(c)
: 
?????? = ?????? (1
??????∆??????).          (7) 
İfrat keçiricilik. Hollandiya fiziki Hayke Kamerlinq-Onnes 
(1853–1926)  1911-ci  ildə  təmiz  civəni  (aşqarsız)  maye 
heliumda soyudan zaman onun xüsusi müqavimətinin əvvəlcə 
tədricən azaldığını, lakin 
4,1?????? temperaturunda isə sıçrayışla sı-
fıra qədər endiyini müşahidə etdi 
(d)
. Bu hadisə ifratkeçiricilik 
adlandırıldı. 1913-cü ildə bu işlərinə görə Kamerlinq-Onnes 
fizika üzrə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür.  
 İfratkeçiricilik – maddənin sonsuz xüsusi keçiriciliyə malik olmaq xassəsidir. Belə 
maddə müəyyən temperaturda xüsusi müqavimətini tamamilə itirir. 
 1986-cı  ildə  alman  fiziki  Yohannes  Bednors  (1950)  və  İsveçrə  fiziki  Karl  Müller 
(1927) tərkibinə mis, lantan və barium oksidi aşqarı vurulmuş keramik materialında 
30?????? 
temperaturunda ifratkeçiricilik xassəsi aşkar etdilər. Onlar yüksək temperaturda ifratkeçi-
ricilik  adlandırılan  bu  eksperimental  işlərinə  görə  1987-ci  ildə  fizika  üzrə  Nobel 
mükafatına layiq görüldülər. Hazırda müxtəlif aşqarlı keramiklərdə ifratkeçiriciliyi daha 
yüksək  –  100K
169??????  temperaturda  almaq  mümkün  olmuşdur.  Aparılan  çoxsaylı 
təcrübələrdən ifratkeçirici maddələrdə qeyri-adi xassələr aşkar edilmişdir. Məsələn, müəy-
yən  edilmişdir  ki,  ifratkeçirici  keramik  məftildən  hazırlanan  elektromaqnitdə  cərəyan 
yaratdıqdan  sonra  mənbə  aradan  qaldırılarsa,  həmin  elektromaqnitdə  cərəyan  şiddəti 
uzun müddət dəyişməz qalır. Belə elektromaqnit Coul-Lens istiliyi ayırmadığından 
(ifratkeçirici  naqillərdə  istilik  təsiri  olmur),  o,  uzun  müddət  güclü  maqnit  sahəsi 
(d)
 
0 
?????? 
t 
(c)
 
??????  
  LAYİHƏ

---