0f11aztitul(1-7)

64 
 
induksiya elektrik hərəkət qüvvəsi (EHQ) adlanan fiziki kəmiyyətlə xarakterizə edilir 
(bax:1.9 mövzusu).  Sabit  cərəyan  mənbələrində  də  kənar  qüvvələrin  təsiri  elektrik 
hərəkət qüvvəsi adlanan kəmiyyətlə xarakterizə olunur. 
 Cərəyan mənbəyinin elektrik hərəkət qüvvəsi – elektrik yükünü qapalı dövrə 
boyunca hərəkət etdirən zaman kənar qüvvələrin gördüyü işin həmin yükün miqda-
rına olan nisbətinə bərabər olan kəmiyyətdir: 
ℰ =
??????
ə
.
??????
.                        (1) 
Tam  dövrə  üçün  Om  qanunu.  Yuxarıda  deyilənlərdən  belə  nəticəyə  gəlmək 
olar ki, sabit elektrik cərəyanı yalnız mənbə olan qapalı dövrədə mövcuddur. Qapalı 
dövrə (və ya tam dövrə) 2 hissədən – xarici və daxili hissədən ibarətdir. Xarici hissə 
birləşdirici naqil, elektrik işlədiciləri, elektrik ölçü cihazları ola bilər. Daxili hissə 
isə  cərəyan  mənbəyidir.  Dövrənin  xarici  hissəsinin  müqaviməti  xarici müqavimət 
(
??????), cərəyan mənbəyinin müqaviməti isə daxili müqavimət (??????) adlanır. Ona görə də 
dövrənin tam müqaviməti bu iki müqavimətin cəminə bərabərdir: 
?????? = ??????
??????.                     (2) 
Qapalı dövrədə cərəyan mənbəyinin EHQ-si onun xarici və daxili hissəsindəki 
gərginliklər düşküsünün cəminə bərabərdir: 
ℰ = ????????????
????????????.                     (3) 
(3) ifadəsindən tam dövrədəki cərəyan şiddəti üçün alınar: 
?????? =
ℰ
??????
??????
.                      (4) 
Sonuncu  düstur  tam dövrə (qapalı dövrə) üçün Om 
qanununun riyazi ifadəsidir. 
  Tam dövrədəki cərəyan  şiddəti mənbəyin EHQ-si ilə 
düz, dövrənin tam müqaviməti ilə tərs mütənasibdir. 
Tam  dövrə  üçün  Om  qanununu  riyazi  şəkildə  belə  də 
ifadə etmək olar: 
ℰ = ??????
????????????.                     (5) 
Burada 
?????? − dövrə qapalı olduqda mənbəyin qütblərindəki gər-
ginlikdir. 
Sabit cərəyan dövrəsi açıq olarsa 
(?????? → ∞), ?????? = 0  və ?????? = ℰ 
olar 
(e)
.  Deməli,  cərəyan mənbəyinin EHQ-ni ölçmək üçün 
voltmetri dövrənin açıq vəziyyətində mənbənin qütblərinə (sı-
xaclarına) birləşdirmək lazımdır. 
Əgər cərəyan mənbəyinin qütbləri qısa qapanarsa 
(?????? = 0), 
dövrədəki cərəyan şiddəti yalnız cərəyan mənbəyinin daxili 
müqaviməti ilə təyin olunar. Ona görə də bu cərəyan şiddəti qısaqapanma cərəyan 
şiddəti adlanır (bax: 
e
): 
?????? =
ℰ
??????
.                            (6) 
Cərəyan mənbəyinin daxili müqaviməti kiçik olduğundan qısaqapanma cərəyan 
şiddəti çox böyük qiymət alır və bu zaman cərəyan mənbəyi yanıb sıradan çıxa bilir.
 
 
 
(e)
I
qq
0
0
U
I
qq
I
R
I
ε
  LAYİHƏ

---

 
65 
 
 
(5) ifadəsindən qapalı dövrənin xarici müqavimətindəki gərginlik düşküsünü təyin etmək olar: 
?????? = ℰ − ????????????.
 
(7) 
Dövrənin xarici müqavimətindəki güc (buna bəzən faydalı güc də deyilir): 
?????? = ???????????? =
ℰ ??????
(??????
??????)
.                   (8) 
 R = r olduqda R müqavimətində ayrılan faydalı güc maksimum olur. 
Dövrənin tam gücü isə: 
?????? = ??????ℰ =
ℰ
??????
??????
.                        (9) 
Dövrənin faydalı gücünün tam gücə nisbəti tam dövrənin FİƏ-si adlanır: 
 =
??????
??????
∙ 100% =
????????????
????????????
∙ 100% =
??????
??????
∙ 100% 
və ya 
 =
??????
??????
??????
∙ 100%.  
(10)
 
 
 
Tam dövrə üçün Om qanununun riyazi ifadəsini təsdiqləyin. 
Məsələ 2. 
İsbat edin ki, tam dövrədə cərəyan şiddəti 
?????? =
ℰ
 düsturuna bərabərdir. 
İpucu. 1. Tam dövrədən cərəyan keçdikdə həm naqildən, həm də cərəyan mənbəyindən Coul 
– Lens istiliyinin ayrılmasını nəzərə alın. 2. Hər iki hal üçün Coul – Lens düsturunu və 
enerjinin saxlanması qanununu tam dövrə üçün yazın. 
Nəticənin müzakirəsi:  
 Tam dövrə və dövrə hissəsi üçün Om qanunları nə ilə fərqlənir? 
 
 Nə üçün batareyanın qütblərini mis naqillə birləşdirdikdə naqil dərhal qızır, batareya isə 
yararsız hala düşür? 
 
№ 
Suallar 
Bilirəm 
zəif  orta  yaxşı 
1 
Şəkildə tam dövrə üçün 
??????(??????) asılılığının 
qrafiki təsvir edilmişdir. Buna görə təyin 
edin: a) mənbəyin EHQ-ni;  
b) qısaqapanma cərəyan şiddətini;  
c) mənbəyin daxili müqavimətini;  
d) cərəyan şiddətinin 
?????? = 4?????? qiymətində 
dövrənin xarici müqavimətini. 
 
 
 
 
2 
Xarici müqavimət 3 Om olduqda dövrədə cərəyan şiddəti 2 A, 
xarici müqavimət 6 Om olduqda isə 1,5 A oldu. Təyin edin:  
a) mənbəyin daxili müqavimətini; b) mənbəyin EHQ-ni. 
 
 
 
 
NƏ ÖYRƏNDİNİZ? 
Qeyd olunan anlayış və müddəaların təriflərini iş vərəqinə yazın: “tam dövrə 
üçün  Om  qanunu”,  “kənar  qüvvələr”,  “cərəyan  mənbəyi”,  “qısaqapanma 
cərəyan şiddəti”, “Qapalı dövrədə EHQ”, “tam dövrənin FİƏ-si”. 
U, V
20
0    3
I, A
 
ÖZÜNÜZÜ QİYMƏTLƏNDİRİN 
 
HƏYATLA ƏLAQƏLƏNDİRİN 
ARAŞDIRMA 
2
TƏTBİQETMƏ 
 
  LAYİHƏ

---