70
2.5. QAZLARDA ELEKTRİK CƏRƏYANI
“Vilhelm Konrad Rentgen” mövzusundakı posterin müzakirəsi:
Vilhelm Konrad Rentgen kimdir? O, rentgen şüalanmasını necə
aşkar etmişdir?
Rentgen bu şüaları nə adlandırmışdır? Rentgen
bu işinə görə hansı mükafatı almışdır?
“Rentgen şüalanmasının tətbiqləri” mövzusundakı posterin müzakirəsi:
Rentgen şüalanması təbabətdə hansı məqsədlər üçün tətbiq edilir? Rentgen şüalanması
elmin hansı sahələrində geniş tətbiq olunur?
Rentgen şüalanmasının nə kimi istehsalat
tətbiqləri var?
Rentgen şüalanmasının zərərli təsirləri nədən ibarətdir?
Qaz adi şəraitdə dielektrikdir. Qazda iki üsulla sərbəst yükdaşı-
yıcılar yaratmaq olar:
1. Qaz molekullarını xarici təsirlə ionlaşdırmaqla. Qazın neytral
atom və molekullarını ionlaşdıran xarici təsirlər
ionlaşdırıcı adlanır.
Xarici təsirlər olan yüksək temperatur, şüalandırmaq, yüksəksürətli zərrəciklərlə “bombard-
man” etmək və s. ionizatordur. 2. Qaz mühitinə xaricdən yüklü zərrəciklər (elektron, ion)
daxil etməklə; məsələn, şamı və ya spirt lampasını yandırdıqda onun alovu havanı müsbət
və mənfi ionlarla təchiz edir. Bu zərrəciklər elektrik sahəsinə gətirildikdə nizamlı hərəkət
edərək mühitdə elektrik cərəyanı yaradır. Hadisəni sadə təcrübə ilə müşahidə etmək olar.
Belə ki, yüklənmiş kondensator lövhələri arasındakı mühitə şam alovunu daxil etdikdə
kondensator dərhal boşalır
lövhələr arasındakı hava elektrik cərəyanını keçirir.
Qazlardan elektrik cərəyanının keçməsi
qaz boşalması adlanır. Qazlarda elektrik
cərəyanı elektrik sahəsinin təsiri altında elektronların, müsbət və mənfi ionların nizamlı
hərəkətidir.
İonlaşdırıcının təsiri kəsildikdə elektronlar və müsbət ionlar bir-birinə yaxınlaşaraq yenidən
neytral atoma çevrilir
zərrəciklərin rekombinasiyası baş verir. Nəticədə qaz yenidən
dielektrikə çevrilir və xarici elektrik sahəsinin olmasına baxmayaraq qaz boşalması kəsilir.
İonlaşdırıcının təsiri altında baş verən qaz boşalması
qeyri-müstəqil boşalma adlanır.
Xarici təsir olmadan qazın elektrik cərəyanını keçirməsi
müstəqil boşalma adlanır.
Müstəqil qaz boşalması sürətləndirilən elektronların yaratdıqları zərbə ionlaşması və
katodun səthindən yeni nəsil elektronların emissiyası nəticəsində baş verir.
Müstəqil qaz boşalmasının dörd növü var: alovsuz boşalma, qığılcım boşalması, qövs bo-
şalması, tac boşalması.
Alovsuz boşalma
aşağı təzyiqlərdə (10 10 mm c. süt) elektrodlar arasında gərgin-
lik bir neçə yüz volt olduqda baş verir.
Qığılcım boşalması
elektrodlar arasında yüksək gərginlik olduqda baş verir. Boşalma-
nın xarakterik cəhəti ani və sürətli olmasıdır.
Qövs boşalması
çox qızdırılan katodlarda əmələ gələn intensiv termoelektron emissiyasıdır.
Tac boşalması
böyük elektrik yükünə malik itiuclu metalların ətrafında baş verir.
Demək olar, hər gün müxtəlif formalı elektrik açarla-
rından istifadə edirsiniz. Onun vasitəsilə mənzildə və
sinif otağında işıqları yandırıb-söndürür, elektrik iş-
lədicilərini (su qızdırıcısı, tozsoran və s.) elektrik döv-
rəsinə təhlükəsiz qoşur və ayırırsınız.
Elektrik açarının təsiri
nəyə əsaslanır?
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN •
Fizika – 9
• Layihənin müzakirəsi
•
Qruplar üzrə
LAYİHƏ
71
Qaz boşalması. Qazlar adi şəraitdə neytral atom və molekullardan təşkil olun-
duğu üçün dielektrikdir
elektrik cərəyanını keçirmir. Qazı keçirici etmək üçün onu
ionlaşdırmaq lazımdır.
İonlaşma
neytral qaz atomunun (və ya molekulunun) elektron itirməsi və ya
alması hesabına iona çevrilmə prosesidir.
Elektronu neytral atomdan qopararaq onu müsbət iona çevirmək üçün elektron ilə
nüvə arasında mövcud olan Kulon qarşılıqlı cazibə qüvvəsinə qarşı iş görülməlidir.
Elektronu neytral atomdan qoparmaq üçün zəruri olan minimum enerji ionlaş-
ma enerjisi (
??????
) adlanır.
Qazın ionlaşdırılması müxtəlif üsullarla həyata keçirilə bilər:
mühitə yanacaq alovu daxil etməklə (alovun tərkibi böyük miqdarda müsbət və
mənfi ionlardan ibarətdir);
qazı ionlaşdıra biləcək yüksək temperatura (10 ??????-dən yüksək) qədər qızdır-
maqla. Buna
termik ionlaşdırma deyilir;
qazı rentgen, radioaktiv və kosmik şüalarla şüalandırmaqla;
qazda güclü elektrik sahəsi yaratmaqla.
İonlaşmış qazın olduğu fəzada elektrik sahəsi yaradılarsa, qazdan elektrik cərə-
yanı keçər
qaz boşalması baş verər. Qaz boşalmasının iki növü var:
qeyri-müstəqil
boşalma və
müstəqil boşalma.
Müstəqil qaz boşalmasının növlərini fiziki mexanizminə görə fərqləndirin.
Məsələ 1.
Verilən 7 şəkli araşdırın. Onların müstəqil qaz boşalmasının hansı növünə aid
olduğunu təyin edib nömrələrini uyğun açar sözün altında yazın.
1
2
3
4
5
6
7
Nəticənin müzakirəsi:
Müstəqil qaz boşalmasının növlərinin fiziki mexanizminə görə necə fərqləndiyini izah edin.
Müstəqil və qeyri-müstəqil qaz boşalması hansı şəraitdə yarana bilər?
ARAŞDIRMA
1
Qövs boşalması
Alovsuz boşalma
Tac boşalması
Qığılcım boşalması
LAYİHƏ
