0f11aztitul(1-7)

130 
 
İşığın dalğa təbiətinə malik olması təsəvvürünün banisi isə holland alimi Xristian 
Hüygensdir (1629–1695). Bu təsəvvürün yaranmasının başlıca səbəbi işıq şüalarının 
da dalğalar kimi bir-birinin içərisindən keçərək yayıla bilməsidir. XIX əsrdə ingilis 
alimi  Tomas  Yunq  (1773–1829)  apardığı  təcrübələrlə  işığın  dalğa  təbiətini  təsdiq 
edən çoxsaylı faktlar aşkarladı. Elektromaqnit sahə nəzəriyyəsinin banisi C.Maks-
vell  işığın  elektromaqnit  dalğa  təbiətinə  malik  olduğunu  nəzəri  cəhətdən  əsaslan-
dırdı. Müasir təsəvvürlərə görə isə işıq və digər elektromaqnit dalğaları ikili – zər-
rəcik və dalğa təbiətinə malikdir. 
İşığın dispersiyası. İşığın dalğa təbiətli olduğunu sübut edən hadisələrdən biri 
işığın dispersiyasıdır.  
 İşığın dispersiyası – mühitin sındırma əmsalının düşən işığın tezliyindən (dalğa 
uzunluğundan) asılı olmasıdır. 
Bu hadisəni ilk dəfə ingilis alimi İsaak Nyuton tədqiq etmişdir. O, pəncərəni tam 
örtən  qara  pərdədə  açılan  kiçik  dəlikdən  keçən  nazik  günəş  şüasının  qarşısında 
üçüzlü şəffaf şüşə prizma yerləşdirir. Günəş şüası prizmadan keçdikdə görünən 7 
rəngli tərkib hissəyə ayrılır. Dispersiya spektri adlanan bu hissələrdə rənglərin ardı-
cıllığı eyni olur:
 
qırmızı, narıncı,  sarı, yaşıl, mavi,  göy, bənövşəyi
. 
Monoxromatik (birrəngli)  şüa  adlandırılan  rəngli  şüalardan  ən  çox  sınan  bə-
növşəyi, ən az sınan isə qırmızı şüadır (bax: 
a
).  Hadisənin səbəbi işığın dalğa təsəv-
vürü  əsasında  izah  edilir.  Belə  ki,  mühitin  mütləq  sındırma  əmsalı  işığın  verilən 
mühitdəki sürətinin vakuumdakı sürətindən neçə dəfə kiçik olduğunu göstərir:  
?????? =
??????

=
??????
??????
. 
Burada  

0
 – işığın vakuumda dalğa uzunluğu, 
 – işığın mühitdə dalğa uzunluğudur. 
Deməli, ən az sınmaya məruz qalan qırmızı işıq üçün mühitin sındırma əmsalı da ən 
kiçikdir. Bu isə o deməkdir ki, qırmızı işıq ən böyük dalğa uzunluğuna (və ya ən kiçik 
tezliyə) malikdir. Bənövşəyi şüa üçünsə əksinə, mühitin sındırma əmsalı ən böyükdür və 
bənövşəyi işıq ən kiçik dalğa uzunluğuna (və ya ən böyük tezliyə) malikdir. Sonralar 
aparılan  təcrübələrdən  müəyyənləşdirilir  ki,  görünən  işığın  dispersiya  spektri 
elektromaqnit dalğalar şkalasında 
?????? = 7,6 ∙ 10 ??????-dən (qırmızı) λ = 3,8 ∙ 10 ??????-
dək (bənövşəyi) hissəsini əhatə edir. 
Nəticə. Beləliklə, dispersiya hadisəsi ağ işığın mürəkkəb tərkibə – müxtəlifrəngli 
monoxromatik işıq şüalarına malik olduğunu aşkar etdi. Monoxromatik 
şüaların hər biri məxsusi tezlik və dalğa uzunluğuna malikdir. Ona görə 
də monoxromatik şüa şüşə prizmadan keçdikdə o yalnız sınmaya məruz 
qalmış və istiqamətini dəyişmişdir. Görünən spektrin bütün monoxroma-
tik şüalarını toplayıb prizmadan keçirdikdə yenidən ağ işıq alınmışdır. 
Rənglər fizikasına görə, qırmızı, yaşıl və göy rənglər biri digər ikisinin qarışığın-
dan alına bilmir. Lakin əsas rəng adlandırılan bu üç rəngdən qalan digər rəngləri və 
onların çalarlarını almaq mümkündür.  
Ətraf aləmin çoxçalarlı rənglərlə görünməsi işığın udulması, sınması və əks et-
məsi ilə izah olunur. Məsələn, vərəq ona görə ağ görünür ki, o, səthinə düşən ağ işığı 
tamamilə  əks etdirir. Əgər cisim işığı tam udursa, o, qara görünür, məsələn, his.  
 
 
  LAYİHƏ

---

131 
 
 
Məsələ 1. 
Ağ işığın dispersiya spektrindəki şüaları şüşə prizmada yayılma sürətlərinə görə 
artan ardıcıllıqla düzün.  
 Nəticənin müzakirəsi: 
 Ağ işığın dispersiya spektrindəki hansı şüa şüşə prizmada ən böyük, ən kiçik sürətlə 
yayılır? Cavabınızı əsaslandırın. 
 
Verilən sxemləri araşdırın və göyqurşağının yaranma səbəbini izah edin. 
 
№ 
Suallar 
Bilirəm 
zəif 
orta 
yaxşı 
1  Niyə şüşə prizma ağ işığı spektral tərkib hissələrinə ayırır?   
 
 
2 
İşığın dispersiyası onun dalğa təbiətli olduğunu necə 
əsaslandırır? 
 
 
 
3 
Otun yaşıl rəngdə olması rəng fizikasına görə necə izah 
olunur?  
 
 
 
4 
Dispersiya spektrindəki qırmızı işığın dalğa uzunluğu 
tezliyi 100 MHs olan radiodalğanın uzunluğundan neçə 
dəfə kiçikdir? 
 
 
 
5 
Dispersiya spektrindəki bənövşəyi işığın dalğa uzunluğu 
tezliyi 
10 ???????????? olan rentgen şüalarının dalğa 
uzunluğundan neçə dəfə böyükdür?  
 
 
 
 
 
NƏ  ÖYRƏNDİNİZ? 
İş  vərəqində  “İşığın  dispersiyası”  mövzusunda  öyrəndiyiniz  əsas  anla-
yışları və onların təriflərini qeyd edin. 
 
 
 
 
 
Havadakı su damcıları
 
Günəş 
şüası
Sınma
Dispersiya 
spektri
Eyni hündürlükdəki su damcılarından müşahidəçinin 
gözünə spektrin yalnız bir şüası düşür. 
 
Tam daxili qayıtma
 
HƏYATLA ƏLAQƏLƏNDİRİN 
ARAŞDIRMA 
2
TƏTBİQETMƏ 
 
 
ÖZÜNÜZÜ QİYMƏTLƏNDİRİN 
  LAYİHƏ

---

132 
 
3.11. DALĞALARIN İNTERFERENSİYASI. İŞIĞIN İNTERFERENSİYASI 
 

 
Təbiətdə ən  çox  rast  gəldiyimiz  rəqslər  bağlı  rəqs  sistem-
lərinin rəqsidir. Bağlı rəqs sistemlərində rəqs bir sistemdən 
digərinə  ötürülür.  Məsələn,  durğun  suya  daş  atdıqda  onun 
düşdüyü nöqtədən konsentrik su halqalarının yayıldığı görü-
nür. Bizə elə gəlir ki, ətrafa qabarıqlar və çöküklər formasında 
yayılan sudur. 
 
 

 
Balıqçı tilovlarının durğun su səthində yaratdığı dalğaların mənzərəsinə 
diqqət yetirin 
(a)
. Dalğalar bir-biri ilə qarşılaşdıqda onların toplanması 
baş verir. Nəticədə dalğalar müəyyən yerdə bir-birini gücləndirir 
(a, 1)
, 
digər yerdə isə zəiflədir 
(a, 2)
. 
 
 
 Görüşən dalğalar 
hansı halda bir-birini 
gücləndirə, hansında 
– zəiflədə bilər? 
Niyə?  
 İki müxtəlif 
mənbədən şüalanan 
işıq dalğaları da 
görüşəndə bir-birini 
qarşılıqlı gücləndirib 
və ya zəiflədə bilirmi?
 
 
 
Dalğalar toplandıqda bir-birini 
söndürür? 
Təchizat:
 
“Dalğa  vannası”  dəsti  (dayaz 
laboratoriya  vannası,  iki  nöqtəvi  mənbə 
ilə  təchiz  edilmiş  dalğa  generatoru),  su 
(200 ml), fotokamerası olan cib telefonu. 
İşin gedişi: 
1. Suyu vannaya tökün və generatorun çu-
buqlarını elə tənzimləyin ki, onun ucla-
rındakı  kürəciklər  suyun  səthinə 
toxunsun 
(b)
.  
2. Generatoru işə salın və su səthində ya-
ranan dalğaların toplanma mənzərəsini 
diqqətlə  izləyin.  Müşahidə  olunan  
mənzərənin fotoşəklini çəkin 
(c)
. 
Nəticənin müzakirəsi: 
 Su səthində iki dalğanın toplanmasından 
yaranan mənzərədə hansı qeyri-adi qanu-
nauyğunluğu  müşahidə  etdiniz?  Onu  nə 
ilə izah etmək olar? 
Toplanaraq 
güclənən 
dalğalar  
Toplanaraq 
sönən  
dalğalar  
(c) 
(b) 
ARAŞDIRMA 
 
1
 
(a)
 
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN • 
Fizika –  7 və 10
 Suda dalğanı hansı bağlı rəqs sistemləri yaradır? 
 Dalğanın yayıldığı mühitdə hansı hadisələr baş verir?
 
  LAYİHƏ

---