1-amaliy mashg’ulot: trаnspоrt-ekspеditsiоn хizmаt ko‘rsаtishning vujudgа kеlish tаriхi reja

3.2.Transport-ekspeditorlik xizmatlar ko'rsatishni tartibga soluvchi qonunlar va me’yoriy hujjatlar tizimi.
Transport-ekspeditorlik xizmatlari ko'rsatishni tartibga soluvchi qonunlar va me’yoriy hujjatlar tizimi
Transport-ekspeditorlik faoliyati turli ko'rinishdagi va turli shakllarga ega bo'lgan mulkchilikdag iva jismoniy shahslar va korhonalar o'rtasidagi munosabatlami qamrab oladi.
Aniq transport turlariga taalluqli milliy huquq normalariga transport ustavlari va kodekslari kiradi. Hozirgi kunda davlatimizda quyidagi ustav va kodekslar mavjud:

• 
  Avtomobil transporti nizomi;
  
• 
  Temiryo'l transporti nizomi;
  
• 
  Havo transporti kodeksi.
  

Halqaro aloqalarda har bir transport turi bo'yicha ko'p sonli halqaro bitimla rtuzilgan bo'lib, u transport konventsiyalari deb nomlanadi.
Temiryo'l transporti. Temir yo'l transporti da quyidagi asosiy konventsiya va bitimlar amal qiladi:

• 
  Temir yo'l transporti dahal qarotashishlar haqida konventsiya (1980 y.);
  
• 
  Temir yo'l transportida halqaro yuktashish haqida bitim (1953 y.);
  
• 
  Chegara orqali yuk larni temir yo'l da ashishni osonlashtirish haqidagi
  

halqaro konventsiya (1952 y.) va boshqalar.
Temir yo'l transporti samaradorligini oshirishga yo'naltirilgan faoliyatda Temir у o'liar halqaro ittifoqi (Mejdunarodniy soyuz jelezni hdorog- MSJD) muhim ahamiyatga ega. U 1992 yilda Genueda Halqaro iqtisodiy konferentsiyaning qarori bilan yaratilgan. MSJDning maqsadi - halqaro yo'nalishlarda tashishlami amalga oshiruvchi temiryo'llami qurishsharoitlarini yahshilash, ulami muvofiqlashtirish va standartlashtirish, milliy temiryo'l ma’muriyatlari bilan aloqani yahshilashdan iborat.
Avtomobiltransporti. Avtomobil transportida quyidagi asosiy konventsiya va bitimlar amalqiladi:

• 
  1956 yilda Jenevada imzolangan yuklami halqaro tashish shartnomasi haqidagi konventsiya;
  
• 
  1973 yilda imzolangan avtomobillarda halqaro yuk va passajirlami tashish shartnomasi haqidagi konventsiya;
  
• 
  1975 yildagi halqaro avtomagistrallar haqidagi Evropabitimi;
  
• 
  1957 yilda imzolangan va 2003 yilda qayta tahrirdan o'tkazilgan havfli yuklami halqaroyo'llarda tashish haqidagiE vropabitimi (DOPOG);
  
• 
  1975 yilda yuklami tashishda halqaroyo'llarda tashish kitobchasini qo'llash haqidagi bojhona konventsiyasi (MDP).
  

BMTE vropaiqtisodiy komitetining Ichki transport komiteti (Komitet povnutrennomu transportu - KVT) 1948 yilda barcha turdagi ichki transporter sohasida hamkorlikni rivojlantirish maqsadida tashkil etilgan. Unga barcha BMT Evropa iqtisodiy komitetiga a’zo davlatlar a’zo hisoblanadi.
Ichki transport komitetining faolishtiroki va yordami bilan halqaro tashuvlami soddalashtirish, unifikatsiyalash va milliy me’yorlarni yahshilash borasida birqator konventsiya va bitimlar, tavsiyalar ishlab chiqilgan. Faqatgin aavtomobil transporti sohasida Ichki transport komiteti 40 ga yaqin halqaro konventsiya va bitimlar, Tvkonstruktsiyasi haqidagi 50 yaqin qoidalari shlab chiqilgan.
Ichki transport komiteti faoliyati da halqaro avtomobillar harakati va yuk hamda passajirlami tashishni tashkil etish bo'yicha barcha masalalar yoritib berilgan. BMT Evropa iqtisodiy komitetining Ichki transport komiteti tomonidan
ishlab chiqilgan va maqabulqilingan me’yoriy hujjatlar asosida halqaro aloqalarda yuk va passajirlami tashish bo'yicha ikki tomonlama bitimlar tuziladi.
Avtomobil transporti halqaro ittifoqi(Mejdunarodniy soyuz avtomobil nogo transporta - MS AT) ga 1948 yilda Evropa avtomobil yo'llari va avtomobil transporti assotsiatsiyasi tomonidan asossolingan. Uning shtab-kvartirasi Jenevashahrida joylashgan. MSATning asosiy maqsadi - avtomobillarda tashuvchilaming manfaatlari asosida avtomobillarda halqaro tashuvlami rivojlantirishga imkoniyat yaratishdir. MSATga 45 ta davlatning 150 dan ortiq assotsiatsiyalari kiradi. Uning asosiy yo'nalishlari:

• 
  Halqaro avtomobillarda tashuvlarda davlat chegaralaridan o'tish, soliq va yig'imlami qisqartirish yoki bekor qilish, mijozlarga xizmat ko'rsatish sifatini yahshilash, haydovchilar ishi va dam olishini tashkil etish va boshqalar;
  
• 
  Muvofiqlashtirish va milliy va halqaro transportni rivojlantirish bo'yicha tadbirlarni qo'llab-quvvatlash;
  
• 
  ma’lumot va ahborotlami materiallarini yaratish;
  
• 
  avtomobillarda halqaro tashish masalalari bo'yicha tadqiqot natijalarini, MS AT a’zolari haqidagi ma’lumotnomalami nashr qilish.
  

Avtomobillarda halqaro yuklami tashishda tijorat shartlarini aniqlash va tartibga solishda Yuklami halqaro yo'llarda tashish shartnomasi haqidagi konventsiya(Konventsiya odogovo remejdunarodnoy dorojnoy perevozkigruzov - KDPG) asosiy hujjat hisoblanadi.
Bu konventsiya BMT Evropa iqtisodiy komitetining Ichki transport komitet idoirasida 1961 yilda ishlab chiqilgan bo'lib, unda 25 ta davlat ishtirok etadi. KDPG ning amaliy masalalari bilan MS AT shug'ullanadi.
Konventsiya avtomobillarda yuklarni tashishni tartibga solishda oliy yuridik kuchga ega bo'lgan halqaro shartnoma hisoblanadi. Unga Evropaning barcha davlatlari va Osiyo hamda Afrikaning bir qator davlatlari a’zo.
Bu konventsiyaning amal qilish doiralari: tashuvchining javobgarligi, tashish shartnomasini tuzish va bajarish, e’tiroz va da’volar, bir nechta tashuvchilar orqali tashishni tashkil etish va boshqalar.
Havo transporti.Havo transporti HH asming boshlarida paydo bo'lib, u passajirlami, pochta va yuklarni mamlakatlar va dunyoning yirik shaharlari orasida muntazam tashishlami amalga oshirib kelmoqda. Tahminan 40 yil ichida halqaro liniyalarda passajirlami tashish deyarli 42 baravarga ortdi.
Havo transporti sohasida katta avtoritetga ega bo'lgan halqaro tashkilot Grajdan aviatsiya sihalqaro tashkiloti hisoblanadi. Butashkilot 1947 yilda Chikago konventsiyasi asosida BMT tomonidan tashkil etilgan bo'lib, unga 150 davlat a’zo bo'lgan. SHtab-kvatirasi Monreal shahrida joylashgan.
Uning asosiy vazifasi:

• 
  havo huquqibo'yicha halqaro konventsiya loyihalarini va boshqa hujjatlami tayyorlash;
  
• 
  standartlami ishlab chiqish va tasdiqlash, havo navigatsiyasi havfsizligi turli muammolarini va atrof muhitni muhofaza qilish bo'yicha tavsiyanomalarni ishlab chiqish;
  
• 
  havo transporti bo'yicha konkret muammolami o'rganish va natijalami manfaatdor davlatlarga taqdim etish.
  

Bundan tashqari “Halqaro tranzit havo aloqalari haqida”, “Halqaro havo tashuvlar haqida va “Halqaro havo tashuvlariga taalluqli ayrim qoidalarni unifikatsiya qilishhaqida” gikonventsiyalar ham amal qiladi.