1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
349
dörd müxtəlif şeirin məzmununa dərindən bağlı olan cinaslar yarada bilmişdir. Bəndlərin daxilində olan “yar için”, “qıya baxanda”, “göz bulağında” və başqa sözlərin də hər birində üç gözəl cinas qafiyə işlətmişdir ki, onlar aşığın sözə hakimlik məharətini bildirirlər. Məsələn:
Qurbani güldəstə bağlar oxuna, Sinəm buta, yarın müjgan oxuna, Bir namə yaz hər divanda oxuna, Görən deyə, var əllərin, bir də yaz! 1
Mən deyərdim ki, Qurbani təcnislərinin şahı “Yara yüz” təcnisidir. Üç bəndlik təcnisin sonuncu bəndində bir aləm yaradır. Bu təcnisdə bir romana sığmayacaq qədər məna dərinliyi var:
Qurbani der: bura gəldim yar üçün, Kəs ciyərim, doğra bağrım yar üçün, Yar odu ki, yardan sonra yar üçün, Zülf dağıda, yaxa yırta, yara yüz! 2
1 Sədnik Paşa Pirsultanlı, Ozan-aşıq sənətinin nəzəri məsələləri, Bakı, “Ozan”, 2002, səh 30 2 “Azərbaycan aşıqları və el şairləri”.(Tərtib edəni Əhliman Axundov), I cild, “Elm” nəşriyyatı, Bakı, 1983, səh 52
350
“Doğra bağrım yar üçün” deyən aşiq buraya yar üçün gəlmişdir. Bizi daha çox ilgiləndirən həmin bəndin son beytidir: Yar odu ki, yardan sonra yar üçün, Zülf dağıda, yaxa yırta, yara yüz!
Yar sevən aşiqin etibarı, etiqadı, sədaqəti hamısı burada cəmləşmişdir. Doğrudan da, adamlar vardır ki, üzə hər cür canfəşanlıq edir. O, əsas deyil. Əsas bu aşağıda deyiləndir. Gərək yar olanda yox, olmayanda zülfünü dağıda, yaxasını yırta, üzünü dırnağı ilə yara. Siz bir mənzərəyə diqqət edin. Sədaqətli bir gözəl yar yolunda nələr etmir. Zülfünü dağıdır, yaxasını çəkib yırtır, əlləri ilə, dırnaqları ilə üzünü yırtır, yaralayır. İnsan bu
mənzərəni görəndə
həmin gözəlin
sevgisinə qəlbən inanır. Ona “əhsən” deyir. “Oyada məni” adlı üç bəndlik təcnisin birinci bəndinə diqqət yetirək: Xəstə düşüb qürbət eldə yataram, Bir kimsənəm yoxdu oyada məni. O siyah telləri, şirin dilləri, Salıbdı sönməyən oy, oda məni. 1
1 “Azərbaycan aşıqları və el şairləri”.(Tərtib edəni Əhliman Axundov), I cild, “Elm” nəşriyyatı, Bakı, 1983, səh 54
351
Qurbani bildirir ki, qürbət eldə xəstə yataram, amma bir kimsəm yoxdu oyada məni. İkinci beytdə qara tellərin, şirin dillərin onu sönməyən oda saldığını bildirir.
yaradıcılığında təcnis Heca vəzninin inkişaf tarixindən bəhs edən Əmin Abid yazır: “Əslində bizdə hecanın inkişafı məşhur xalq şairi Kərəmdən sonradır”. 2
Dədə Kərəm yaradıcılığında bitkin, kamil qoşma və gəraylılarla yanaşı, təcnis aşıq şeiri nümunələrinə də ara-sıra rast gəlirik. Kərəmin şeir dili elə aydın və rəvandır ki, təcnisin özündə belə ərəb-fars tərkibli söz, ifadə yoxdur. Dədə Kərəm cinasları Azərbaycanın saf söz bulağının gözündən götürmüşdür. Təcnis o qədər anlaşıqlı dildə yazılmışdır ki, onun heç bir təhlilə ehtiyacı olmadığı aydın görünür:
2 Əmin Abid. Heca vəzninin tarixi “Maarif işçisi”, 1927, № 4, səh 5
352
Aylar, illər həsrətini çəkdiyim, Üzü dönmüş bivəfa yar, belə bax! Gözəllərdə sərxoş gəzmək ar deyil, Asılıbdı gümüş kəmər belə, bax!
*** Oxudum əlifi, yetdim yasinə, Şux məmələr xub yaraşır ya sinə, Kamil ovçu bərəsinə ya sinə, Rəncbərinəm, dayanmışam belə, bax!
*** Kərəm deyər; kam almadım dünyada, Cəfa çəkdim, ömür verdim dünyada, Məcnun kimi dolanıram dünyada, Qocalmışam, piran oldum belə, bax! 1
“Əsli-Kərəm” dastanı haqqında türk dünyasının azman sənətkarı Qaracaoğlanın ədəbi irsi içərisində çox qiymətli məlumatlar var.
1 Azərbaycan dastanları (tərtib edənlər M.Təhmasib və Ə.Axundov) “Lider” nəşriyyatı, Bakı, 2005, səh 97
353
c) Tufarqanlı Abbas poeziyasında təcnisin mürəkkəb formalarının (cığalı, müləmmə və təkrar gəraylı təcnislərin) meydana gəlməsi
XVII əsrin əvvəllərində sənət aləmində xüsusi mövqedə dayanan Tufarqanlı Abbas təcnisin ən gözəl nümunələrini yaratmışdır. Onun zəngin ədəbi irsi içərisində on təcnis, həmçinin, bir cığalı təcnis, müləmma (çoxdilli təcnis) gəraylı şəklində təcnis və bir cinas qafiyəli bayatı vardır. Tufarqanlı Abbas novator aşıq kimi sadə, on bir hecalı, hər bəndi dörd misradan ibarət qoşma şəkilli təcnisə yenilik gətirmişdir. O, qoşma təcnisin hər bəndini iki yerə bölmüş, arasında cinas qafiyəli, həm də şeirin ümumi xəttinə, ahənginə bağlı olan bayatı salmış, beləliklə, təcnisin yeni cığalı təcnis növünü meydana gətirmişdir. Tufarqanlı Abbasın “Gözəl, göz ala” rədifli cığalı təcnisi bu növün ilk nümunələrindən biri kimi qiymətlidir:
Bir gözəlsən şövqün düşüb cahana, Yoxdur sənin kimi gözəl, göz ala. Mən aşiqəm, cahana, Canım qurban, Cahana!
Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|