1 Hümayi rş e
Yüklə 7,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
74 H Ü M A Y İ - Ə R Ş Ağlı başında olanlar Şəkiyə, Dağıstana, Osmanlıya oxumağa getmişlər kimi bəhanələrlə savuşdururmuş. Fəqət ana ciyəri dözərmi? Yanır, sızlayır. Bir xəbər olmadan əvvəl heç bir hissi ağlına gətirmək istəmədiyi halda övladlarının yoxluğunu heç cür gözündən ayırmırdı, yuxunu tərk etmişdi. Gözlərini bağladığı zaman da oğulları vəhşi heyvanlar tərəfindən hücuma məruz qalırmış kimi xəyallar gözünün önündə canlanırmış. Bu surətlə yuxunu tərk edən bu ananın ağlaması, sızlaması, fəryad və fəğanı gündən günə artır, hər nə bahasına olursa olsun, iki quzusundan xəbər almaq imkanı axtarırmış. Heyhat, bəlkə də o məsum yavrucaqlar artıq Rəbbil- aləminin hüzurun da qulluğa baş qoymuşdular. Qeyri-insani bir xəbər Bu qadının fəryadından bezən qara cahilin biri bədbəxtlik qoxan bir sübh vaxtı guya vaveylasına nəhayət vermək ümidilə “Nə ağlayıb, sızlayır, hər kəsi narahat edirsən, Rəvanda tutuldular. Üzərlərində bir kağız çıxmış. Hökumət də onları Sibirə sövq etmiş” demiş. Ana olanlar qadıncığazın halını təsəvvür etsinlər. Əzablı bir ölüm Ana şəfqəti bu iki balanın ələmini bu zavallı qadına unutdurmamış, hər gün ağlamış, sızlamış, kimsəsiz, məhrum bu zavallı yeməkdən-içmək- dən kəsilmiş. Təbii olaraq ölüm yatağına da bu kədərlə uzanmış. Son dəmlərində “Ah, ağrılarını aldığım iki balam, gəliniz sizi çox görəsiyəm, qucaqlayım” – deyərək vəfat etmişdir. Bu zavallı qadının vəfatına qədər məişət işlərində bir köməkçisi olma- dığı da bu kədərli xəbərin ardınca yayılmış rəvayətlərdəndir. Allah qəni rəhmət eyləsin, amin. Şəhidlərin başında gedən bu iki balanı da insafı olanların yaddan çıxarmaması xahiş olunur. Xan Xasay həzrətləri Xasay xanın bu xüsusa dair sorğu-sual edildiyi eşidilməmişdir. Ehtimal ki, xan həzrətləri, maddi olaraq, bu fəlakəti dəf edə bilmişdir. Sorğu-sual edilmişsə də əhəmiyyətli bir surətdə cərəyan etməmiş olmalıdır ki, xaricə yayılmamışdır. Məlum olan bir şey var isə, xan bu hadisədən çox zaman sonralara qədər qeyd edilən şəhərdə qalmış və orada mübarək canını tapşırmışdır. Bu xüsusda – məlumat olmasa da – bir ehtimal mümkündür. Məsələn, xan sünni idi. Xan qızı adı ilə məşhur Xurşidbanu xanımın zövcü olması cəhətilə Şuşa qalası əhalisi ilə aralarında daimi bir uyuşmazlıq mövcud idi. Bu xanım isə, əmlak və axar cəhətində Şuşa qalasında hakim bir vəziyyətdə idi və xalqın ona ehtiyacı vardı. Rus siyasətinin içi məlum deyil axı, bəlkə də bu surətlə həm ümumun nifrətini cəlb etdiyindən dolayı onun nüfuzunu kəsmək, həm də bir ixtilaf meydana gətirmək məqsədi güdməsi mümkün ola bilər. Bəlkə də Xasay xanın mövqe və əhəmiyyətinin göz önünə gətirilməsi, yaxud ona göz
H Ü M A Y İ - Ə R Ş 75 yumulmasının zamana görə müvafiq olması bu zatın sürgün edilməsinə və əziyyətə düçar olunmasına imkan verməmişdir. Ehtimal ki, məlumatına müraciət edildikdə hikmətli bir üslubla keçişdirmişdir. Hər nə də olursa olsun, ümmət fədakarlarından olduğuna şübhə yoxdur.
Eyni hadisənin təkrarı 1328-ci il [m.1911/1912] tarixində Rusiyaya [Qarabağa] getmişdim. Cəbrayıl uyezdində Rafadinli kəndində əmimin evində yeddi gün qonaq qaldım. İtaliya Trablus hərbi davam edir, şəhərə gedənlər qəzet gətirir, təəssüf doğuran hadisələr eşidirdik. Bir gün camaat arasında hissiyatın verdiyi həyəcan nəticəsində bəzi sözlər söylədim. Bu sözü Qozlu çayında oturub oralardakı kəndli əhalini istismar edən Abdullah əfəndi adlı bir xocaya söyləmişlər. Xoca yemədən- içmədən olduğumuz yerin altı saatlıq məsafəsində yerləşən Malakan bazarı adlı qəsəbəyə gedərək ərizə ilə rəisə xəbər vermiş. Rəis Cəbrayıl uyezdini dövr və təftiş etməyə getdiyindən ərizəni köməkçisinə vermiş. Ləzgi xanədanından olduğunu eşitdiyim, fəqət təəssüf ki, görüşə bilmədiyim bu zat, Abdullah əfəndini rədd etmiş. Abdullah əfəndi, əgər bu ərizəsini icraya qoymazsa, rəis gəldiyində ondan şikayət edəcəyini söyləmiş. Bu şərəfli zat ərizəni almış və dərhal müsəlman jandarmalarından birisini xüsusi olaraq mənə göndərmiş və olduğum bölgədən uzaqlaşmağımı söyləmişdi. Jandarma, günorta vaxtı yerləşdiyim evə gəldi, verdiyi xəbər üzərinə təbii ki, qaçdım. Bunun nəticəsində yaxamı qurtardım. Ancaq bu nəcabətli Hüseyn bəylə görüşməməyim bir yana dursun, şəkli-şəmailinə dair də bir məlumat ala bilməməyim məni qəlbən çox təəssüfləndirir. Bu zatın sayəsində Sibir çöllərindən qurtuldum. Yoxsa Sibir ellərində Veysəl Qərani oxuyacağım şübhəsizdi. Əgər bu zat sağ isə ömrü uzun, firavan və məsud olsun, vəfat etmişsə Allah qəbrini nura qərq etsin, övlad və əyalı ilə əbədiyyətə qədər səadətlə ömür sürsün. XURŞİDBANU XANIM O lduqca gözəl, müstəsna, bir nadir gövhər imiş. Gözəl əndamı, gümüş ağzı göz alan bu xanımın elmi bəhrəsi də varmış. Mər- hu mə barmağındakı üzüyünə özünün dindaranə ifa- dəsi olan: ﻮﻧﺎﺑ ﺪﺷﺭﻮﺧ ﻪﻤﻁﺎﻓ ﺰﻴﻨﮐ ﻮﻧﺍﺰﺑ ﻮﻧﺍﺯ ﮏﻠﻓ ﺮﺑ ﻪﺘﺴﺸﻧ
beytini həkk etdiribmiş. Xasay xan ilə izdivacından sonra bəzi tərbiyəsizlər divarlara: [Fələklə diz-dizə otur-
76 H Ü M A Y İ - Ə R Ş qalasında təsadüf etdiyim bir zatdan xanımın halını sorğu-sual etdim. Cavabında divarlara yazılı olan bu sözü söylədi. Başqa bir söz əlavə etmədi. Anladığıma görə bu izdivac incikliyi xanımın vəfatından sonra da yaddan çıxmamışdı. Allah təqsirindən keçsin. ŞEYX ƏFƏNDİNİN İZLƏDİYİ YOL Y anında olanlarla birgə sağ-salamat Arazı keçdikdən sonra Culfa, Təbriz, Xoy, Salmas, Rumiyədən keçərək Bəyazid yolu ilə Ərzu- ruma gəlmiş. Və əmin-əmanlığa çıxmışdır. Təbrizdə tutulması Təbrizə gəldiyində İran hökuməti tərəfindən yaşadığı yer mühasirə edil miş və Rusiyaya təslim edilmək üzrə ikən Təbriz valisinə xitabən jandarmalardan birisi vasitəsilə göndərdiyi məktub sayəsində xilas ol- muşdur. Məktubun məzmunu Bir dindaşı Rus hökumətinə təslim etmək Müslimin oğullarını İbn Ziyada təslim etmək kimi bir şeydir. Bu hərəkətiniz elə bir zamanda qarşınızda çıxacaq ki, peşmançılıq fayda verməyəcəkdir. Bu hərəkətiniz sizin üçün doğru deyildir. Bizi qaçırmaq İran dilavərlərinə yaraşan mərdanəliklərdəndir. Həm də sizə əbədi səadət, bizə də dünyəvi nicata çatmaqdır. Sizin kimi nəcib vicdanlı valilərə seyidüş-şühədanın şəfaətçi olması duasındayam” şəklində yazdığı bir məktub dərhal təsirini gös- tər miş və o gecə yarısında mühasirəni dəf edərək onu xilas etmişlər. Bu alicənab valinin adını öyrənə bilməməyimiz bizdə çox təəssüf doğurur.
Yanındakı dostlar Rusiyadan [Qarabağdan] hicrətində uğrunda özünü fəda edə biləcək zatlardan və ümmətin bahadırlarından - Bərgüşad çayı yaxınlığındakı Dondar kəndindən Hacı Himmət, Tumas kəndindən Hacı Məhəmməd, Cicimlidən Molla Əhmədin oğlu Muqim Əbdürrəhman, bacısı oğlu Mir Əbdülcabbarzadə Cəfər Təyyar, əmisi oğlu Mir Mustafazadə Mühibbüddin əfəndilər həzrətləridir. Geri dönənlər Ərzuruma sağ-salamat çatdıqdan sonra Muqim Əbdürrəhman, Hacı Himmət, Hacı Məhəmməd Rusiyaya [Azərbaycana] qayıtmış, bacısı uşaqları Təyyar və Mühibbüddin əfəndilər isə mürşidin yanında qalmışlar.
Yüklə 7,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|