1-Mavzu : Kon ishlarining mohiyati, asosiy tushunchalar va atamalar. Reja

28 mavzu Qazib olish va yuklash usullari hamda ularning texnologik sxemalari

Karyerlarda qazib olish va yuklash ishlari kon massasini kayjoydan ajratib olib. uni transport vositalariga yoki kon jinslari ag^armalariga cltib berishni o‘z ichiga oladi. Qazib olish va yuklash ishlarini, asosan ekskavatorlar bajaradi. Shu sababli qazish va yuklash ishlari bitta jarayon bo ‘lib, qazib ohsh va yuklash ishlari, deb yuritiladi. Karyer (razrez)larda qazib olish va yuklash ishlari uzlukli (siklli) va uzluksiz prinsipda ishlaydigan ekskavatorlar yordamida bajariladi. Bir cho‘michli ekskavatorlar, yuklagichlar, g‘ildirakli skreperlar. buldozerlar va shu kabi mexanizmlar siklli qazib-yuklovchi mashinalar hisoblanadi. Bu mashinalaming ishchi organi davriy ravishda harakatlanuvchi faqat bitta cho'm ich yoki qirqish unsuri (buldozer pichog‘i-lemexi) dan tashkil topadi.
Uzluksiz prinsipda ishlaydigan mashinalar (ko‘p cho'michli zanjirli va rotorli ekskavatorlar) ishchi organi (cho‘m ichli. qiig‘ichli) xalqasimon trayektoriya bo‘yicha harakatlanishi tufayli konjinslarini qazib ohb yuklash ishlarini uzluksizligini ta’nhnlaydi. Karyerda to ‘g‘ri mexanik bir cho‘michli, teskari bir cho ‘-
michh va draglaynlar keng qo‘llaniladi.


.


Bir cho‘michli ekskavatorlar:
a-to‘g‘ri cho‘michli; b-teskari cho‘michli; d-draglayn.




7-rasmdan ko‘rinib turibdiki, to ‘g‘ri mexanik cho'm ichli ekskavatorlarning ch o ‘m ichi strelaga oshiq-m oshiq orqali o ‘rnatilgan rukoyatga mahkamlangan boMib, ekskavator turgan tekislikdan yuqorida joylashgan kon jinslarini qazib-yuklash ishlarini bajaradi. Teskari mexanik cho‘michli ekskavatorlar esa, o'zi turgan tekislikdan pastga joylashgan kon jinslarini qazib- yuklash ishlarini amalga oshiradi. Draglaynlaming cho ‘michi strelaga sim arqon yordamida osilgan bolib. o'zi turgan tekislikdan pastda va yuqorida joylashgan kon jinslarini qazib-yuklash ishlarini bajaradi.
Hozirgi vaqtda M DH mamlakatlari, shu jumladan 0 ‘zbekiston ochiq usulda kon qazish korxonalarida ham EKG-4.6, EKG-8i, EK G -12 .5 , EK G -20 rusumli o'rm alovchi (zanjirli) to ‘g‘ri va teskari cho‘michli ekskavatorlar qo‘llanilmoqda.
Qoplama jinslami qazib olib, ularni ichki jins ag'darmalariga transport vositasisiz eltib tashlashda E V G -35/65, E V G -15/40, E V G -100/100 rusumli, cho'm ichining hajmi 15. 35, 100 m 3, strelasining uzunligi 40, 65, 100 m bo‘lgan oTmalovchi ekskava- torlardan foydalaniladi.
C ho'm ichi sim arqon orqali strelasiga osilgan draglaynlar karyerlarda, asosan qoplama jinslarni massivdan qazib olib ichki ag‘darmalarga joylashtirish yoki tashqi ag‘darmalami hosil qilishda qo'llaniladi. Karyerkirda qo'llaniladigan draglaynlaming massasi katta bo ‘lganligi, shuningdek, asosan kon jins ustida ishlashi tufayli zaminga tushadigan solishtirma bosimni kamaytirishni ta’minlash uchun ularning yurish organi odimlovchi konstruksiyaga ega bo'ladi. Karyerlarda cho‘michining hajmi 4, 10, 15, 100 m 3, strelasining uzunligi 40. 60, 90, 100 m bollgan, E S h-4 /40 . E S h - 10/60, E S h - 15/90, E S h - 100/100 rusumli draglaynlar qo ‘llaniladi. Hozirgi vaqtda kon mashinasozlik zavodlarida cho‘michining hajmi 120 m 3va strelasining uzunligi 125 m bo‘lgan odimlovchi draglaynlar ham ishlab chiqarilmoqda. Zanjirli va rotorli ekskavatorlar ko‘p cho‘michli ekskava­
torlarning keng qolllaniladigan xillari hisoblanadi (8-rasm).
Zanjirli ko‘p cho‘michli ekskavatorlarning ishchi organi- chohnichlar o ‘matilgan (osilgan) zanjirni yo‘nalliruvchi rom ko ‘rinishida bo‘lib, romning yuqori qismi ekskavator korpusiga oshiq-moshiq orqali mahkamlanadi, pastki qismi esa. sim arqon bilan slikivlar orqali korpusdagi barabanga bog'lanadi.
2,5 dan 18 m gacha, cho‘michlar o‘matilgan rotor g'ildiragi bo‘lib, u ekskavator strelasi uchiga o ‘rnatiladi (8-b, rasm).
Rotorga o‘rnatilgan cho‘michlar soni 6 tadan 12 tagacha bo*lib,
ularning hajmi 3()0-8()() dan 4000-8000 litrgacha boNishi mumkin. Rotorli ekskavatorlar, asosan o‘zi turgan tekislikdan yuqorida joylashgan kon jinslarini qazib olishga mo‘ljallangan bo*lib, kichik, o ‘rtacha, katta va o'ta katta unumdorlikka ega bo‘ladi. Masalan, kichik unumdorlikka ega rotorli ekskavatorlarning unumdorligi soatiga 630 m ’gacha bo‘lsa, katta unumdorlikga ega ekskavatorlar unumdorligi 2500-5000 m 3 ni, o 'ta unum dor ekskavatorlarning unumdorligi esa soatiga 5000 m 3 dan ham ko‘p miqdorni tashkil etadi.
Um um an olganda, karyerlarda qo'llaniladigan ekskavatorlar rusumini ko‘rsatuvchi harfv a sonlar ularning qanday jarayon- larni bajarishi, harakatlanish tomoyili, unum dorligi, qazish balandligi va boshqa tavsiflarini ko‘rsatadi. M asalan, katta unumdorlikga ega bo'lgan E R G - 1600. 40/10-31 rusumli rotorli ekskavatorni olsak: e-ekskavator, r-rotorli, g-zanjirli, 1600- cho'm ichlarning umumiy hajmi (litr), qazish balandligi - 40 m, o ‘zi turgan tekislikdan pastki qazish chuqurligi -10 m va strelasining oldga va orqaga surilishi 31 m ni tashkil ctishini bildiradi. Ushbu ekskavatorning rotor diametri 11,5 m b o lib , unga 10 ta cho'm ich o'm atilgan, maksimal unumdorligi 4500 m 3/soat.
K o 'p cho'm ichli va rotorli ekskavatorlar qoilanilganda karyerda bajariladigan qator jarayonlar - jiaslami massivdan qazib olish, transport qilish. ag'darmaga tushirish kabi jarayonlarni tashkil etish potok usulida amalga oshiriladi. Shu sababli bu ekskavatorlar yillik quwati katta bo'lgan karyerlarda qo'llaniladi. Yillik ishlab chiqarish quwati 3 mln t va tashish masofasi 0,3-
0,5 km gacha bo'lgan karyerlarda, ko'pincha qaizib-yuklash ishlari g'ildirakli skreperlar, yuklash mashinalari vositasida bajariladi. Skreperlarni tortib yuruvchi m ashinalar sifatida quw ati katta bo'lgan traktorlar va avtomobillardan foydalaniladi. Skreperlar cho'michining hajmi 6-15 dan 15-40 m 1gacha bo'lishi mumkin.
Bir cho'michli yuklash mashinalarining ishchi organi vertikal chiziq bo‘ylab pastga va yuqoriga harakatlanadigan strelaga oshiq- moshiq orqali o‘matilgan cho‘michdan iborat bo‘lib. pog‘ona ish maydonida mokisimon harakat qilib kon jinslarini uyumdan olib transport vositalarga yuklab beradi. Karyerlarda PG-10, PG -15 , PG -25 rusumli yuklash m ashinalaridan foydalaniladi. Ushbu mashinalar cho‘michlarining hajmi 6,7.5, 14.25 va 25 m 3ni tashkil etadi. Unumdorligi 4000 t/smena gacha bo'lishi mumkin.