1-Mavzu : Kon ishlarining mohiyati, asosiy tushunchalar va atamalar. Reja

Yo’naltiruvchilarning parametrlari

Turi, turo’lchami	Uzunligi, mm	Og‘irligi, kg	Turi,turo’lchami	Uzunligi, mm	Og‘irligi, kg.
Birtomonlama			Simmetriyali
P0718-1/2-5P	3500	540	PS718-1/2-8	4700	650
P0718-1/3-8P	5600	640	PS718-1/3-12	6250	730
P0718-1/4-12P	7200	820	PS724-1/2-8	4700	820
P0724-1/2-5P	3350	710	PS724-1/3-12	6250	920
P0724-1/3-8P	5600	820	LS733-1/3-12	6900	1290
P0724-1/4-12P	7250	1020	PS733-1/4-20	7800	1440
P0733-1/4-12P	8000	—	PS733-1/5-30	8600	1550
P0733-1/5-20P	8800	1660	PS924-1/3-20	5910	930
1Yu733-1/6-30P	3300	1750	PS924-1/3-12	5500	890
P0924-1/5-20P	9850	1400	PS933-1/3-20	6310	1350
P0924-1/4-12P	8100	1700	PS933-1/3-12	6010	1300
P0933-1/5-20L	10400	2050	PS933-1/4-30	—	1500
P0933-1/4-12L	8700	1700
P0933-1/3-12L	8500	1600

Gabarit. Poyezdlar harakati xavfsizligini ta’minlash uchun temir yo’llar hamma inshoatlar va qurilmalar, shuningdek harakat qismi rels yo’llarini so’nggi bog‘liq chizmalari ega bo‘lishi kerak, harakatlanadigan qismi va doimiy qurilmalariga bog‘liq.

Temir yo’l transportida uch xil gabaritlar o‘rnatilgan (qurilishlar yaqinlashishi, harakatlanadigan qismi va yuklash).
Vagonlarning texnik va ishga tushirilish xususiyatlarini xarakterlovchi asosiy o’lchamlari yuk ko’taruvchanlik, vagon og‘irligi, vagon tara koeffitsienti, kuzov yuk olishi sig‘imi, o‘qlar soni, harakatga qarshilik koeffitsienti va yo’l yo’nalishi o’lchamlari kiradi. Vagonning yuk ko’taruvchanligi (q,tn) — yukning tashishda mumkin bo‘lgan og‘irligining eng yuqori ko‘rsatkichi. Bu o’lcham kattaligi qism ratsional parametrlarni aniqlaydi (vagonlar sonini, uzunlikni, og‘irlikni). Vagonlarning yuk ko’tarishi yuqorilashishi bilan, qoidaga ko’ra, ko‘chirishdagi harajatlar kamayadi, yuklovchi (ekskavator, yuklovchi) samaradorligi oshadi, qismda vagonlar soni va qism uzunligi kamayadi. Hozirgi vaqtlarda yuqori ko’tarib yuklovchi karalarning yuk ko’tarishi 180 t va undan yuqoriga oshadi. Vagonlarning yuk ko’tarishini chegaralovchi faktorlariga harakatlanuvchi qismning gabariti, yo’lning tashqi qurilish shartlari rels yo’llariga tushishi mumkin bo‘lgan og‘irlik kuchi, egri yo’llarni kiritilishi shartlari hisobga olingan holdagi yo’l uchastkalaridagi vagon uzunligi kiradi. Idish og‘irligi (q_τ,tn) — vagonning xususiy og‘irligi. Vagonning texnik mukammalligini xarakterlovchi asosiy ko‘rsatkichlari bo‘lib, idishning texnik koeffitsienti — vagon og‘irligining uning yuk ko’tarishga bo‘lgan munosabatini beradi k_T= q_τ/q.
Bu koeffitsientning kamayishi bilan tashishning tejalishi oshadi, chunki poyezd og‘irligini foydasiz oshirishi kamayadi (tortish kuchi tashiladigan yukka ko`proq sarflanadi). Lekin vagonning texnik koeffitsienti har doim ham vagonning ishlatilish sifatini ko‘rsatib berolmaydi, chunki vagonning asl yuk ko’tara olishini hisobga olmaydi. Shuning uchun idishning yuklangan holi к_пт qo‘llaniladi, vagon yukining asl hajmini hisobga oladi V_ф (м³) va tashiladigan materialning sepiluvchanligi bo‘yicha holati γ_р (т/м³) quyidagicha bo‘ladi:

Vagonlarning o‘z o‘qi soni o‘qga tushgan og‘irlik kuchi bilan asoslanadi va u temir yo’llarning ko’tara olish imkoniyatlari bilan chegaralanadi. Yer jismlari bo‘lib har xil tog‘ tizmalari xizmat qiladigan karyerlarda harakat ballastlangan va ballastlanmagan yo’llarda bo‘ladi va yerning ust qatlamiga (grunt) tushadigan bosim 0,25—0,3 MPa bo‘ladi, u esa o‘z o‘qiga mumkin bo‘lgan og‘irlik kuchiga mos keladi:
кН

Shunda vagon o‘qi soni quyidagicha topiladi:

Vagon qattiq bazasini kamaytirish uchun va vagonning o‘z o‘qi sonining 2 dan ortiq bo‘lganida qiyaliklarga kiritishni yaxshilashning kichik radiusini harakatlashish g‘altaklariga birlashtiriladi (ikki-uchtadan). Vagonlarning ko’ndalang tutashishi harakatlanish qismining olgan gabariti bilan chegaralanadi. Bortlarning balandligi, shuningdek vagonning chidamliligini oshiradi, chunki ularning kattalashishi bilan og‘irlik markazi oshib boradi. Vagonlarning uzunligi ularga yuk ko’tarish bo‘yicha topshirilganiga qaraydi, sochiluchanligi holati va kuzovning ko’ndalang ulanishiga bog‘liq. Kuzovning geometrik hajmi shunday hisob-kitoblarga tayanadiki, unda kuzov o‘rtacha yuklangandagi yuk ko’taruvchanligi butunlay ishlatiladi. Tashiladigan yukning ko‘rsatgan asl hajmi ikki qismdan iborat bo‘ladi: birinchisi geometrik sig‘uvchanlik me’yoriga joylashtiriladi, ikkinchisi prizma shakliga ega bo‘lgan bortning balandligidan balandroqda joylashgan. Odatda vagonning geometrik hajmi faqat 60—95 % da ishlatiladi. Shapkaning hajmi kuzovning geometrik sig‘uvchanlikning 20—25 % tashkil qiladi. Shuning uchun kuzovning geometrik sig‘uvchanlik koeffitsientining qo‘llanishi ushbu oraliqda bo‘ladi. Shunday qilib, kuzovning zarur bo‘lgan geometrik hajmi sochiluvchan jipslikdagi yuklarning γ_p, yuk ko’taruvchanligi γ_p bo‘lganda quyidagicha bo‘ladi . Ekskavatorlarning samarali ishlatilishi uchun cho`michning yo’nalishli hajmi kam bo‘lishi yoki kuzovning belgilangan sig‘uvchanlik me’yoriga teng bo‘lishi kerak (vagonning hajmi, shapka bilan birgalikda kuzovning ichki uzunligi munosabati).
Karyer ekskavatorlari EKG-5, EKG-8, EKG-12,5, EKG-20 lar cho`michning yo’nalishli hajmiga mos 2, 3, 4, 6 m³/m. Dumpkaralarning yuk ko’taruvchanligi jihatidan belgilangan me’yoriy hajmi 60, 85, 105, 145 va 180 t — 3,0; 4,1; 4,2; 4,8 va 4,1 m³.