1-Mavzu : Kon ishlarining mohiyati, asosiy tushunchalar va atamalar. Reja

rasm. Temiryo`lyerqisminingko’ndalangkesmasi:a—sochma; b — uyma; v — o‘rinli ; d — yarimsochma; g — yarimuyma; e—yarimsochma-yarimuyma.

8.3 – rasmdaancha murakkab sharoitlarda drenaj, himoyalovchi va mahkamlovchi qurilmalarni loyihalari keltirib ko`rsatilgan. Yer jismining ustki qatlami shunday rejalashtiriladiki, unda suv oqimi suv haydovchi quvurlarga ta’minlanadi. Temir yo’l kesib o`tadigan suvli va boshqa to’siqlarni yengib o’tish uchun sun’iy qurilmalar to‘g‘rilanadi ya`ni: ko‘priklar, yer osti yo’llari, suv o`tqazib yuboruvchi quvurlar tirkov devorlari, tutashtiruvchi ko‘priklar, ko’tarilgan ko‘priklar (estakadalar) va boshqalar. Temiryo’l yo’llarining yuqori qurilmasiga esa quyidagilar kiradi: relslar, shpallar, rels mahkamlovchilari, yon tomonga olib qochishga qarshi qurilmalar, mayda tosh qatlami (ballast), burilish qurilmalari, o‘tkazish va ko‘prik bruslari.

Rels oraliq o’lchamlarining saqlanishi (kengligi, qiyalashtirish, relslarning rejadagi o‘rni yon ko’rinish va darajasi
Relslar bevosita
bo‘yicha) yuqori yo’l qurilma ishini ishonchli bo‘lishini ta’minlaydi.
Relslar bevosita g‘ildirak jufligidan og‘irlikni qabul qiladi, uni rels osti tayanch moslamasiga yetkazib beradi va harakatlanadigan qism g‘ildiraklari harakatini yo`naltiradi. Avtomatik ravishda to‘xtatadigan maydonlarda rels iplari ogoxlantiruvchi tok uzatish uchun elektr zanjir bo‘lib xizmat qiladi, elektr tortuvchili maydonda esa—teskari tortuvchi tok sifatida xizmat qiladi. Ta’sir etuvchi katta kuchlarga qarshilik ko`rsatish uchun relslar yetarli darajada mustahkam, qayishqoqlikka yaxshi qarshilik ko`rsatishi, chidamli, ishdan chiqmasligi, qattiq va shu bilan birga mo`rt bo‘lishi kerak, chunki ularga zarbali harakatli kuchlar ta’sir etadi. Relsning ko’ndalang ko’rinishi bir qancha o‘zgartirilgan yuqori qismiga aylana boshchasimon shakl berilgan ikki yoyli ko’ndalang tutashishni o‘z ichiga oladi. Zamonaviy relslar og‘irligi va ko’ndalang tutashish belgilariga ko’ra turlarga bo’linadi. Rels turlari R harfi bilan ifodalaymiz va o‘rtacha og‘irligi 1m relsdan hisoblandi. Masalan, relsning 1m 51,67 kg ni tashkil etib, R50 deb belgilanadi. Hozirgi vaqtda karyer temir yo’llarida keng podoshvali relslar (8.4 - rasm), R50, R65 va R75 turlaridan foydalanamiz. Kam harakatda bo‘lgan karyer yo’llarida R43 turdagi relslar qo‘llaniladi. Karyer rels yo’llarida yangi relslar qatorida eski yillik va umumiy temir yo’llardan tiklanish vaqtida yechib olingan relslar ham qo‘llaniladi. Statsionar yillik yuk aylanishi 30 mln.tn.brutto va harakat qism o‘z o‘qiga katta kuch 300 kN bo‘lganda R75 relslar, 15—30 mln.tn.brutto – R65 relsi, yuk almashishi 15 mln.tn.bruttodan kam bo‘lganda R50 relsini yotqizish tavsiya qilinadi. Yer osti sharoitlarida mo’ljallanishiga qarab quyidagi rels turlari qo‘llaniladi: R18, R24, R33, R38, R43 va R50. Yuk olib chiqarish uchun relslar harakat qismining o‘z o‘qiga yuklanishidan, shuningdek yukning qazilma konidan o`tadigan yuk oqimining hajmidan kelib chiqadi.
Yerostirelsliyo’llokomotivtransportivaarqonliyukchiqarishdaharakatqisminingko’chirilishidaxizmatqiladi. Rels yo’li butun uzunligida uzluksiz bo‘lishi kerak, shuning uchun relslar bir-birini mustahkam tutash ulovchisi yordamida ulaydi (8.5,a - rasm). Daraja o‘zgarishi bilan (ochiq ishlarda) rels uzunligi o‘zgaradi, shuning uchun relslar orasida tutashishda tirqish qoldiradi, harakat qismining g‘ildiraklarining kuchli zarbalarining oldini olish maqsadida kattaligi 21 mm dan oshmasligi kerak. Tutashtiruvchi ulovchilar yondan qotiruvchi, boltlardan va shaybalardan tashkil topadi (8.5,b - rasm).
Statsionar yo’llarda R75, R65 va R50 relslariga standart ikki golovkali ko’rinishdagi nakladkalar qo‘llaniladi. Ko’chma yo’llarda yo’llarni kranlar yoki uzluksiz harakatlanadigan yo’l harakatlantiruvchilari bilan ko’chirilganda qisuvchi g‘ildiraklarning o’tishini ta’minlovchi maxsus ko’rinishdagi nakladkalar qo‘llaniladi. Rels tutash joyi shpalda va bo`lingan shpallarda ilingan holda joylashtirilishi mumkin (8.5,a-rasm) Karyer statsionar yo’llari uchun relslar 25m va 12,5 m sandart uzunliklarda ishlab chiqariladi.
Relslarni shaxta kirish joyiga tushirish uchun uzunlikni chegaralangan shartlariga ko’ra uzunligi 6—8 m bo‘lgan bo’laklarda yetkaziladi va so’ng nakladkalar, boltlar va payvandlab bir-biriga ulanadi. Payvadlab tutashtirish shaxta sharoitida belgilangan muddati ishlarni bajarishda, ya’ni 5 yildan kam bo‘lmagan muddatda xizmat qiladigan rels yo’llariga o‘rnatiladi. Shpallar relslardan vertikal va gorizontal kuchlarini qabul qilib oladi, ularni tenglashtiruvchi qatlamiga yetkazib beradi va yana rels oraliq kenglik me`yori o‘zgarmasligini taminlaydi.