1-Mavzu: Adabiyot –ma’naviyatni yuksaltirish vositasi. Doston va uning turlari Reja

Savollar va topshiriqlar :

1. 
   Lafziy san`atlarga qaysilar kiradi?
   
2. 
   Ma`noviy san`atlar deb nimaga aytiladi?
   
3. 
   G`azallardan san`atlarni toping.
   
4. 
   Tajnis qandau san`at?
   

9- mavzu: She`riy san`tlar. Turdi Farog`iy lirikasi O.N.Test

Reja:

1. 
   Turdi hayot yo`li
   
2. 
   Turdi Farog`iy ijodiy merosi
   
3. 
   Turdi lirikasi
   

Tayanch so`z va tushunchalar: Turdi, Turdiy (asl ismi va taxallusi; fors-tojik sheʼrlaridagi taxallusi esa Farogʻiy) (17-asr, Buxoro — taxminan 1699/1700, Xoʻjand) — shoir.

Buxoro madrasalarida taʼlim olgan. Abdulazizxon davrida saroyning amaldorlaridan, yuz urugʻining koʻzga koʻringan siyosiy arboblaridan boʻlgan. Subhonqulixon taxtga chiqqach, saroydan uzoqlashtirilgan. Ashtarxoniylarga qarshi 1685—86 yillarda koʻtarilgan xalq qo'zg'o'lonida faol ishtirok etgan. Qo'zg'o'lon bostirilgach, T. Jizzax, soʻng Xoʻjandga borib, muhtojlik va uzluksiz maʼnaviy tushkunlikda kun kechirgan. T. oʻzbek va fors tillarini yaxshi bilgan. "Dar mazammati sipohigari" sheʼrida oʻzining asosiy kasbkori sipohiylik (harbiylik) boʻlganini, shu kasbi bilan uzoq yillar nimalarnidir tamaʼ qilib, shohlarga xizmat qilganini, lekin oxiroqibatda hech narsaga erisha olmaganini afsus bilan maʼlum qilgan. Lekin harbiylik bilan bir qatorda T. oʻz zamonasining oʻqimishli, Sharq adabiyotidan mukammal xabardor, hayot, jamiyat haqida keng tushunchaga ega kishilaridan boʻlgan. Uning jamiyatda tutgan mavqei esa oʻz atrofida yuz berayotgan voqea hodisalarga faol aralashishni taqozo etgan.

Turdi ning adabiy merosi 18 sheʼrdan iborat boʻlib, ulardan 12 tasi gʻazal, 5 tasi muxammas va bittasi fard janriga oid. 434 misra hajmidagi bu merosning 165 misrasi Subhonqulixon haqidagi mashhur hajviyani tashkil etgan ("Subhonqulixon toʻgʻrisida hajviya", 1691).

Turdi ham oʻz ijodini boshqa shoirlar kabi anʼanaviy ishq mavzuidan boshlagan. Uning:Turkona xirom ayladi ul shoʻxi diloro, Dil mulkini bir goʻshai chashm ayladi yagʻmo.matlai bilan boshlangan ishqiy gʻazali lirikaning yaxshi namunalaridan hisoblanadi. T. ning lirik gʻazallari boshqa shoirlarnikidan oʻzining nihoyatda ixchamligi, yaʼni 3—4—5 baytdan iboratligi bilan ajralib turadi. Uning tasavvufiy sheʼrlari ham gʻoyat goʻzal va falsafiy teran mazmunga boy ("...Ibrat ila boq, koʻzung tufroqqa toʻlmasdan burun").

Turdi gʻazallarining aksariyati hali hech kim qalamga olmagan, oʻtkir ijtimoiy-siyosiy va falsafiy-axloqiy mavzularga bagʻishlangan. Ayniqsa, shoirning:Tor koʻngullik beklar, manman demang , kenglik qiling ,Toʻqson ikki bovli oʻzbek yurtidur, tenglik qiling ...matlai bilan boshlanadigan gʻazalida yurtni boshqarayotgan beklarga murojaat qilib, ularni keng feʼlli, oʻzaro ittifoq boʻlishga, bir-birini urugʻchilik belgilariga qarab kamsitmaslikka chaqirish uning oʻz davridagi yuksak fikrli, vatanparvar va haqiqiy insonparvar kishi boʻlganligidan dalolat beradi.

Subhonqulixon toʻgʻrisidagi hajviy muxammasi Turdi ning shoh. asari xisoblanadi. Asarda Subhonqulixon davlat tepasiga kelgach, mamlakatda ahvol yomon tomonga oʻzgarganligi, osoyishtalik oʻrnini tartibsizlik, adlu karam oʻrnini oʻzaro nifoq egallagani oʻz aksini topgan. Shohning aybi shundaki, u taxtga oʻtirishi bilanoq tajribali, ishbilarmon mulozimlarni quvib, ularning oʻrniga oʻz atrofida davlatni boshqarish ishidan butunlay xabarsiz, fikr mulohazalari sayoz, axloqan tuban kishilarni yigʻadi. Turdi bu asarida Subhonqulixon qiyofasida johil shoh timsolini yaratadi. Ushbu hajviy asari bilan Turdi oʻzbek hajviyotini Alisher Navoiydan keyin yangi bir bosqichga koʻtargan.

Turdi ijodi hayotiy faktlarga, teran mulohazalarga boyligi va uslubining realistik xarakteri bilan oʻzbek adabiyoti rivojiga samarali taʼsir qilgan. Maxmur, Gulxaniy kabi satirik shoirlar ijodining shakllanishida muhim bosqich boʻlgan. A. Majidiy tomonidan topilgan va 1924—25 yillarda nashr etilgan sheʼrlar qoʻlyozmasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Oʻzbekiston FA Sharqshunoslik instituti fondida saqlanadi (inv. № 1407).

.

G’AZALLAR,MUXAMMASLAR

* *

Qatrayam nochiz,ammo zoti qulzum Turdiyman,

Kelturan amvojg’a bahri talotum Turdiyman.
Qirq,Yuz,Ming aqrabolar etdilar mandin nufur,

Ne balo,baxti qarou tolui shum Turdiyman.

Rishtadek ming pechu tob chashmi so’zandin o’tar,

Bovujudi e’tibori chashmi mardum Turdiyman.

* * *

Tor ko’ngullik beklar, man-man demang, kenglik qiling

To’qson ikki bori o’zbak yurtidir, tenglik qiling.
Birni qipchoqu xitoyu, birni yuz,nayman demang,

Qirqu yuz ming son bo’lub, bir xon oyinlik qiling.

Bir yaqodin bosh chiqorib, barcha bir to’ng’a kirib,

Bir o’ngurlik, bir tirizlik, bir yaqo, yenglik qiling.

Kim qo’yubdur, uhdai o’z mulkungizdin chiqmayin,

Ikki, uch, to’rt da’vosin etmakni, ko’tahlik qiling.

Mardlar maydon chekib, rangin ko’torib zaxmlar,

Sizga yo’q ul javhare, yuzga upo-englik qiling.

* * *

Turkona xirom ayladi ul sho’xi diloro,

Dil mulkini bir go’shai chashm ayladi yag’mo.
Tufrog’da jon bitsa, ravodur, ne ajab gul,

Cho’x sarvi sihi etdi nihon ko’zlari shahlo.

Har qanda g’ami do’st dilporani istar,

To subh, yaqo yirtmadi mehr o’lmadi paydo.