1 Ön söz kitab Azərbaycan və Kürd xalqlarının tarixi dostluğuna ithaf olunur

84
Birliyin  sədri  Şeyx  Ramazan  Seyidov  seçildi. (“Niştiman”  nın  köməkliyi  ilə Bişkek
şəhərində və bir sıra kəndlərdə kürdlərin bir sıra rəqs və mahnı qrupları yaradılmışdır.
Hazırda  qırğızıstan  radiosunda  12  aprel  2002-ci  ildən) həftədə bir  dəfə kürd  dilində
verilişlər (cəmi15  dəqiqə) yayımlanır.  Qısa  efir  vaxtından  səmərəli  istifadə etməyə
çalışan  redaktorlar  Həjar Əsgərov  və Pakizər  Məmmədova-ölkədə və dünyada  yaşayan
kürdlər haqqında maraqlı verilişlər hazırlayırlar.
2004-cü  ilin  noyabr  ayında  yaradılan  “İraq  Kürdüstanı  və Qırğızıstan  Dostluq
Cəmiyyəti”də iki  xalq (kürdlər  və qırğızlar), həmçinin  iki  ölkə (İraq  və Qırğızıstan)
arasında  sosial-iqtisadi  və mədəni əlaqələrin,  dostluq  münasibətlərinin  inkişafı  üçün
əlindən gələni əsirgəmir.
Orta Asiyada kürdlərin yaşadığı üçüncü (1924-1991-ci illərdə Özbəkistan SSR; 26
dekabr 1991-ci ildən ÖR) kürdlərin məskunlaşma tarixi daha qədimdir. Belə ki, yuxarıda
qeyd  etdiyimiz  kimi  bu ərazilərə kürdlərin  bir  qismini (bəzi  tətqiqatçılara  görə ona
itaətsizlik göstərən döyüşçüləri; başqalarına görə kürd əalimləri və sənətkarlarını) bələ
XIV əsrdə Teymurləng köçürmüşdür (96,154;9,189)
XVIII-XIX əsrlərdə tarixi Özbəkistanın bir hissəsi olan Xivə xanlığının ordusunda
kürdlər də xidmət edirdi. Məhz həmin əsrlərdən kürdlərin də xidmət edirdi. Məhz həmin
əsrlərdən kürdlərin bu qədim torpaqlar da məskunlaşması başlanmışdır.
Mənbələrin  verdiyi  məlumatlara  görə Özbəkistanda  sovet  hakimiyyətinin  ilk
illərində burada yaşayan kürdlərin sayı 15 min nəfər olmuşdur (9,189).
1937-ci ildə Azərbaycan və Ermənistandan sürgün edilən Kürdlərin az bir hissəsi,
1944-cü  ildə Gürcüstandan  deportasiya  edilənlərin  isə əksəriyyəti  Özbəkistana
köçürülmüşdür.  Burada  kürdlər  respublikanın  7  vilayəti ən  çox  Daşkənd,  Səmərqənd,
Fərqanə, Buxara “43 rayonu və yüz”lərlə kəndinə səpələnmişlər.
1990cı  illərdə Fərqanə vadisində baş  verən  millətlərarası  toqquşmalar  nəticəsində
məshəti türkləri ilə yanaşı (onların çoxu Azərbaycana pənah gətirdi), onlara qonşuluqda
yaşayan kürdlərin də xeyli hissəsi Rusiya və Qazaxıstana köçməyə məcbur oldu.
Bu  münaqişədən  sonrakı  illərdə də Özbəkistanda  milli  münaqişələrin  tez-tez
qızışması ilə əlaqədar olaraq, digər azsaylı xalqlar kimi, kürdlər də bu ölkəni tərk etmiş
və etməkdədirlər.
Orta Asiya respublikalarından olan Türkmənistanda kürdlərin qədimdən (bax: I.II.:
Xorasan kürdləri haqqındakı səhifələr) yaşadığına baxmayaraq, bəzi sovet kürdşünasları
(Ç.  Bakayev,  O.İ.Jiqalina  və b.) belə hesab  edir  ki,  buradakı kürdlər  XVII əsrdən sonra
Xorasandan gəlmişlər (113,8).

---

85
Tətqiqatçıların  hesablamalarına  görə Türkmənistanda  hal-hazırda  300  minə yaxın
kürd  yaşayır.  Hələ XX əsrin əvvəllərində burada  yaşayan  kürdlərin  sayı  100  min
nəfərdən  çox  olmuşdur  (9,194).  Lakin  1970-ci  il  siyahıyaalınmasında  Türkmənistanda
yaşayan  kürdlərin  sayı  2993  nəfər  (?!)  göstərilmişdir.  1990-cı  ildə isə Türkmənistanın
rəsmi  dairələri  bu  respublikada  cəmi  4300  nəfər  kürdün  yaşadığını  bildirmişlər (yenə
orada).
Məsələ burasındadır  ki,  Türkmənistan  torpaqlarında  qədim  zamanlardan  türklərlə
birgə yaşayan və onlarla eyni dinə mənsub olan qarışıq ailə quran kürdlər demək olar ki,
tamamilə assimlyasiyaya uğramış və rəmi sənədlərdə “türkmən ” kimi qeyd edilmişlər.
SSRİ  dağıldıqdan  sonra  Türkmənistanda  yaşayan  kürdlər  haqqında  da  inkarçılıq
siyasəti  yeridilmiş,  nəticədə bəzi  kürdlər  bu  ölkəni  tərk  etmiş,  qalanları  isə öz əsillərini
danmağa  məcbur  olmuşlar.  Təsadüfi  deyil  ki,kürdlərin  bu  vəziyyətini  nəzərə alan  İnsan
haqları  üzeə Hülsinki  qrupu  2004-cü  ildə dərc  etdirdiyi  məruzəsində Türkmənistanda
yaşayan  6000  (?!)  kürdün  hüquqlarının  tapdalandığına  ayrıca  paraqraf  həsr  etmişdir
(9,195).
Sovet  hakimiyyətinin  ilk  illərində
Türkmənistanda
(1918-1924-cü  illərdə
Türkmənistan MSSR; 1924-1991-ci illərdə TÜrkmənistan SSR; 27 oktyabr 1991-ci ildən
Türkmənistan Respublikası) yaşayan  kürdlər əsasən  İranla  sərhəd  bölgəsində:  Aşxabad,
Göy-Təpə,  Kaaxkin  ragonlarında (Baqir,  Firyzə,  Çuli,  Qərm-ab-“İstisa”,  kürdcə-və s.
kəndlərdə);  Mari  vilayətinin  Türkməqali,  Bayram-Əli  rayonlarında;  həmçinin  Aşxabad
və Mare  şəhərlərində məskunlaşmışdılar.  Hal-hazırda  da  kürdlər  həmin  yaşayış
məntəqələrində yaşayır.  Lakin  sovet  hakimiyyəti  illərində kürdlərin  Türkmənistandan
kütləvi  miqrasiyası,  yaxud,  deportasiyası  baş  vermədiyi  halda,  burada  onların  sayı  100
mindən 6000-ə (?!) enmişdir, daha doğrusu endirilmişdir.
Cənubi  Qafqaz,  Orta  Asiya  regionlarından  sonra  Kürdütanın tarixi  torpaqlarından
Kənarda (post  sovet  məkanında”) kürdlərin ən  çox  yaşadığı  üçüncü  region  Rusiya
Federasiyasıdır.  RF  Dövlət  Dumasının  verdiyi  bir  arayışdakı  məlumata  görə bu  ölkədə
yaşayan  kürdlərin  sayı  250  min  nəfərdən  çoxdur  (9,15).  Halbuki    1989-cu  il
siyahıyaalınmasına  görə bu  rəqəm  cəmi  4700  nəfər,  2002-ci  ildə isə 19607  nəfər
göstərilmişdir (Yenə orad, səh 215)
Tətqiqatçıların fikrinə görə Çar Rusiyası ərazisində kürdlərin ilkin məskunlaşması
tarixi XIX əsrin əvvəllərindən başlayır. A.N. Xalfin bu barədə yazır ki, Rus-İran (1804-
1813  və 1826-1828) və Rus-Türk (1806-1812  və 1828-1829) müharibələri  gedişində və
Gülüstan (1813), Türkmənçay (1828) sülh müqavilələrindən sonra Rusiya imperiyasının
sərhədləri  cənuba  doğru  uzandı.  Qarabağ  xanlığının  Rusiyaya  birləşdirilməsi  ilə
imperiyanın xalqları sırasında kürdlər də görünməyə başladı (114,39).

---