1-topshiriq Iqtisodiy siyosatni amalga oshirish va baholash

1-topshiriq Iqtisodiy siyosatni amalga oshirish va baholash.
J. Tinbergen va G. Theil o'z ishlarida iqtisodiy siyosat vositalarining soni uning
maqsadlari soniga mos kelishi kerakligini ko'rsatdilar. Faqat shu orqali iqtisodiy
siyosatning eng katta samaradorligiga erishiladi. R.Mundell qo'shimcha qildiki,
ushbu maqsadga erishish uchun muayyan siyosat maqsadiga eng mos bo'lgan
vositadan foydalanish kerak va bunda turli davlat xizmatlarining majburiyatlarining
tabaqalanishini hisobga olish muhim, ular birgalikda iqtisodiyotning umumiy
vektorini belgilaydi.
Aslida, bu qoidalar iqtisodiy siyosat vositalarining samaradorligi uchun zarur shartsharoitlarni tashkil etadi. Hukumat kamida ikkita makroiqtisodiy vositaga ega -
fiskal va pul-kredit siyosati, ular tarmoqlangan vositalar bilan ifodalanadi.
Bundan tashqari, hukumat qo'lidagi eng kuchli vosita - bu institutsional vositalar
to'plami va aktivlar va mulklar, harbiy-texnika sanoati va boshqalar bilan
ifodalangan davlat sektori hisoblanadi. Soliq vositalari, shuningdek, iqtisodiyotning
rivojlanishiga kuchli ta'sir ko'rsatadigan, byudjet va davlat moliyasining hajmini
belgilaydigan institutsional va moliyaviy tartibga soluvchi vositalardir. Maqsadlarni
aniq belgilash zaruriyati iqtisodiy siyosat sohasida ko'pincha maqsadlarning birbiriga zid bo'lishi bilan bog'liq .
Masalan, iqtisodiy siyosatning maqsadi davlatning oziq-ovqat xavfsizligini
ta'minlash sifatida shakllantirilishi mumkin. Lekin oziq-ovqat xavfsizligi nima?
Mavjud g'oyalarga ko'ra, bu aholini mavjud sifat va miqdor standartlariga muvofiq
oziq-ovqat bilan ta'minlash bilan bog'liq holda yuzaga keladigan iqtisodiy
munosabatlar majmuidir .
Shu bilan birga, oziq-ovqat bozorini to'ldirish, mahsulotga bo'lgan talabni
rag'batlantirish yoki qishloq ishlab chiqaruvchilarini subsidiyalash nafaqat
inflyatsiyani oshirishi, balki ishlab chiqarish tizimini samarasiz qilishi va tegishli
subsidiyalar ushbu samarasizlikni yashirishi mumkin, bu esa, o'z navbatida,
qimmatga tushadigan vositaga aylanadi, kelajakda narxlarning o'sishi dinamikasini
ta'minlaydi .
Amalda, bu yo'qotishlar va xarajatlarni balanslashtirishni anglatadi, ammo agar bir
hodisa yoki jarayonni to'g'ri baholash usullari bo'lmasa, davlat darajasida to’g’ri
qaror qabul qilish amri mahol. Iqtisodiy siyosat chora-tadbirlari va umuman butun
siyosatning samaradorligini baholashning qiyinligi ham aynan shu holat hisoblanadi
.
Menimcha, iqtisodiy siyosat maqsadlarini shakllantirishga ikki tamoyil asosida
yondashish orqali muammoni hal qilish mumkin .
1. Maqsadlar mazmunli, adekvat, o'lchanadigan bo'lishi va ularga erishish uchun
belgilangan (indikativ) muddatga ega bo'lishi kerak .
2. Maqsadlarga nisbatan"boshqarilish me'yori" mezonini qo'llash mumkin, uni
maqsadlarga erishish normasi sifatida belgilab olish mumkin .
Agar boshqaruvda nazorat qilish doirasini aniqlash vazifasi mavjud bo'lsa, ya'ni
samaradorlikni pasaytirmasdan bir nechta bo'ysunuvchi bo’limlar ustidan nazorat va
ta'sirni ta'minlash mumkin bo'lgan holatlarda, maqsadlarning ahamiyati va ichki
ierarxiyasi mavjudligi sababli makroiqtisodiy rejalashtirish sohasida savolning bir
xil shakllantirilishi maqsadga muvofiqdir. Masalan, tarkibiy o'zgarishlarni amalga
oshirish uzoq muddatli maqsad bo'lib, uni amalga oshirish juda uzoq vaqt davomida
iqtisodiyotning samaradorligi va raqobatbardoshligini oshirishi mumkin. Yil
oxirigacha inflyatsiyani pasaytirish qisqa muddatli maqsad bo'lib, boshqa
maqsadlarni amalga oshirilishiga xalaqit berishi mumkin.
Agar makroiqtisodiy siyosatning asosiy maqsadlarini shakllantirsak, ularning sonini
bildiruvchi - a, har bir maqsad amalga oshirishda kichik maqsadlarning o’zaro
bog’lanishlar soni - b, har bir kichik maqsadlar o'rtasida bog’lanishlar soni - c, nbog’lanishlar soni, S-jami bog’lanishlar soni bo’lsa,V.Graukunasga ko’ra maqsadlar
o’rtasida quyida bog’lanishlar formulalari amal qiladi:
𝑎 = 𝑛
𝑏 = 𝑛(𝑛 − 1)
𝑐 = 𝑛(2𝑛−1 − 1)
𝑆 = 𝑛(2𝑛−1 + 𝑛 − 1)
Yuqoridagi formulalardan foydalanib, grafikni tuzsak (1-rasmga qarang), biz n = 5
ta maqsaddan oshganda bog’lanishlar soni tez o’sayotganini ko’rish mumkin.
Rahbar uchun bog’lanishlar sonining ko’p bo’lishi ish samaradorligini pasaytiradi,
shu bois makroiqtisodiy siyosatni belgilab olishda 5-7 ta maqsaddan oshirib
yubormaslik maqsadga muvofiq .
1-rasm. Maqsadlar va bog’lanishlar soni o’rtasida bog’lanish .
Maqsadlarning turli mazmuniga qaramay, harakatning barcha yo'nalishlarini nazorat
qilish orqali bir vaqtning o'zida besh yoki ettitadan ortiq muhim variantlarga erishish
mumkin emas, chunki aks holda tranzaksiya xarajatlari keskin oshadi, nazorat va
boshqarish darajasi sezilarli darajada pasayadi va ta'sir qilish vositalarini tanlash.
katta o'lchamli va bir-biriga mos keladigan maqsadlarga ega muammoning paydo
bo'lishi tufayli imkonsiz bo'lib qoladi .
Makroiqtisodiy maqsadlarni boshqarish mexanizmini aniqroq belgilash uchun zarur
funktsiyalarni, shu jumladan nazoratni ham aniq belgilash zarur; maqsadlar
ko'rsatilgan funktsional maydon; maqsadlarning murakkabligi, ierarxik bo'ysunish;
muayyan maqsad uchun mas'ul bo'lgan davlat organlarining vakolatlarini,
maqsadlarga erishish uchun ularning faoliyatini nazorat qilish mexanizmlarini
taqsimlaydi; maqsadlarning konjugasiyasi va nomuvofiqligi, yuqori ierarxik
tartibdagi maqsadlarga erishish uchun turli tuzilmalarni muvofiqlashtirish, maqsad
sari harakatlanayotganda kerakli tuzatishlar bilan vositalarni rejalashtirish va tanlash
.
Makroiqtisodiy siyosatning qo'llaniladigan vositalarining samaradorligi mezonlari
sifatida quyidagilar bo'lishi kerak: iqtisodiy samaradorlik (ushbu vositadan
foydalanishning eng past narxi, shu jumladan imkoniyat xarajatlari),
moslashuvchanlik, moslashuvchanlik, samaradorlik va ishonchlilik. Shu bilan birga,
har bir alohida vositadan va ularning barchasini birgalikda ishlatish hech
bo'lmaganda tizimning umumiy samaradorligini - unumdorligini, sifatini,
taqsimlash va moslashish samaradorligini kamaytirmasligi kerak. Maqsadlar
boshqaruv nuqtai nazaridan kerakli yo'nalishda o'zgarishi kerak .
Makroiqtisodiy siyosat vositasini qo'llash sifati quyidagilar bilan belgilanadi:
△ 𝑦 va muayyan sharoitlarda
inflyatsiyani kamaytirish (△ 𝑝) qarama-qarshi maqsadlar sifatida qaralishi mumkin.
Tinbergen-Teil modelida, "maqsadlar - asboblar" sxemasini matematik tarzda
quyidagicha ifodalash mumkin:
△ 𝑦 = a△ 𝑔 + b△ 𝑚 - c△ 𝑝;
△ 𝑝 = m△ 𝑔 + n△ 𝑚 + l△ 𝑦,
bu yerda a, b, c, l, m, n musbat koeffitsientlar, a > b, n > m .
Boshqacha qilib aytganda, hukumat ishlab chiqarishni rag'batlantirish uchun fiskal
vosita va byudjetdan, iqtisodiyotdagi narxlar darajasiga ta'sir qilish uchun pul
vositasidan faol foydalanadi. Taqdim etilgan ikkita tenglama tizimini yechish orqali
ko'zlangan maqsadlar uchun zarur bo'lgan vositalar parametrlarini, ya'ni davlat
xarajatlari miqdorining o'sishini va pul massasining o'sishini topish mumkin.
Yechim shunday bo'ladi:
△ 𝑔 =
(𝑛 + 𝑙𝑏) △ 𝑦 − (𝑏 − 𝑛𝑐) △ 𝑝
𝑎𝑛 − 𝑏𝑚
△ 𝑚 =
(𝑎 − 𝑐𝑚) △ 𝑝 − (𝑚 + 𝑎𝑙) △ 𝑦
𝑎𝑛 − 𝑏𝑚
bu yerda △ 𝑦 , △ 𝑝 ishlab chiqarish va inflatsiya maqsadlari bo’yicha qiymatlar .
Ushbu tenglama yechimi 𝑎𝑛 ≠ 𝑏𝑚 da yechimga ega, ya’ni iqtisodiy siyosat
vositalari bir birga chiziqli bog’lanmagan bo’lishi kerak .
Fiskal xarajatlar multiplikatori va pul multiplikatori institutlar holatiga juda bog'liq
bo'lgan parametrlardir. Ular institutsional jihatdan aniqlangan holda, iqtisodiy
siyosatning fiskal va pul-kredit vositalarining muvofiqligi ta'sirini aniqlaydi .
Byudjet xarajatlarini ko'paytirish orqali hukumat byudjet taqchilligini oshiradi, uni
to'lash kerak bo'ladi. Inflyatsiya davlat xarajatlarini ham oshiradi, garchi u
inflyatsiya solig'i deb ataladigan narsani ham yaratadi. Shu bilan birga,
xarajatlarning iqtisodiyotga rag'batlantiruvchi ta'siri va daromadlarning o'sishi
defitsitning qisqarishiga olib keladi. Agar birinchi samara ikkinchidan oshsa,
byudjet taqchilligini monetizatsiya qilish byudjet taqchilligini oshiradi. Binobarin,
iqtisodiy siyosat vositalarining qo'llanilishiga yakuniy baho ushbu vositalarning turli
siyosat maqsadlariga nisbatan egiluvchanlik koeffitsientlari bilan beriladi .
Pul-kredit siyosatini amalga oshirish ikki shaklda amalga oshirilishi mumkin: 1)
diskretsion siyosat (diskretsion siyosat), Markaziy bank iqtisodiy vaziyatning har
qanday o'zgarishiga rejasiz munosabatda bo'lganda va 2) statsionar protseduralar
orqali yoki pul-kredit siyosati qoidasi (pul-kredit siyosati qoidalari). O’z vaqtida, M.
Fridman Federal rezerv tizimining ma'lum miqdorda pul massasini ko'paytirish
qobiliyatiga qonunchilik cheklovlarini kiritishni taklif qildi, ya'ni pul konstitutsiyasi
deb ataladigan elementlarni joriy etish, bu esa prognozlilikni ta'minlashi va barcha
bozor ishtirokchilari harakatlarining muvofiqligini ta’minlashi kerak edi .