10-klass mámleket hám huqiq tiykarlari 1-tema: Huqíq — shaxshámmámleketqatnasíqlaríníńbekkemtiykarí ❁Shaxs, jámiyethámmámleket

2-tema: Xalıqaralıqhuqıq

❁ÓzbekistanRespublikasıKonstituciyasınıń17-statyasınamuwapıq,mámleketimizxalıqaralıqqatnasıqlardıńtolıqhuqıqlısubyektibolıptabıladı.

Onıńsırtqısiyasatımámleketlerdińsuverenteńligi, kúshkórsetpewyamasakúshpenenqorqıtpaw, shegaralardıńqolqatılmaslıǵı, kelispewshiliklerditınısh jol menensheshiw, basqamámleketlerdińishkijumıslarınaaralaspawtártip-qaǵıydalarınahámxalıqaralıqhuqıqtıńulıwmamaqullanǵanbasqaqaǵıydalarıhámnormalarınatiykarlanadı.

❁Respublika mámlekettiń, xalıqtıńjoqarımápleri,párawanlıǵıhámqáwipsizligintámiyinlewmaqsetindeawqamlardúziwi, doslıqhámbasqamámleketleraralıqstrukturalarǵakiriwihámolardanbólinipshıǵıwımúmkin.

Xalıqaralıqhuqıq'>ÓzbekistanRespublikasınıńKonstituciyası, 17-statya.

❁Xalıqaralıqhuqıqurıw-qáwimqatnaslarııdırap, birinshimámleketlerpaydabolǵandakelipshıqqan. Oldáwirdeáyyemgiadamlardausıqatnaslardıtártipkesalatuǵınhámúrp-ádetlerdebekkemlengenmálimbirqaǵıydalarqáliplesipúlgergenedi. Alǵashqıobshinalıqjámiyetindeurıwhámqáwimarasındaǵıqatnaslardıtártipkesalatuǵınbulqaǵıydalartoplamınmámleketlergeshekembolǵanqáwimleraralıq «huqıq» dep

atawmúmkin. Keyin ala rawajlanıpolxalıqaralıqhuqıqqaaylandı.

❁Xalıqaralıqhuqıqmámleketler, xalıqlarhámxalıqaralıqshólkemlerarasındaǵıhártúrlishólkemlerditártipkesaladı.

❁Xalıqaralıqshártnama— biryamasabirneshehújjetlerdedúzilgenhámqandayatalǵanınaqaramastanmámleketleryamasabasqaxalıqaralıqhuqıqsubyektleriarasındajazbatúrdedúzilgenpitimbolıp,táreplerdińózarahuqıqhámminnetlemelerinózishinealadı.

❁Xalıqaralıqhuqıqfunkciyalarıdegendexalıqaralıqhuqıqtıńxalıqaralıqhuqıqıytártipkesalıwpredmetibolǵanqatnasıqlarǵatásirinińtiykarǵıbaǵdarlarıntúsiniwtiyis.

Tómendegifunkciyalarayrıqshaajıratıpkórsetiledi:
1) turaqlastırıwshı— xalıqaralıqhuqıqıynormalardúnyajámiyetshiliginshólkemlestiriw, málimbirxalıqaralıqhuqıqıytártiptibelgilewi, onıbekkemlewihámjáne de turaqlastırıwıtiyis;
2) tártipkesalıwshı— onıámelgeasırıwarqalıxalıqaralıqhuqıqıytártipkeerisiledi, tiyislisinshe, jámiyetlikqatnasıqlartártipkesalınadı;
3) qorǵawshı— xalıqaralıqhuqıqıyqatnasıqlardıńtiyislitúrdeqorǵalıwıdegendiańlatadı. Xalıqaralıqminnetlemelerbuzılǵandaxalıqaralıqhuqıqbuzarlıqlarsubyektlerixalıqaralıqhuqıqtárepinenruqsatetilgenjuwapkershilikilajlarıhámsankciyalarınqollawǵahaqlı;
4) málimleme-tárbiyalawshı— mámleketlerdińaqılǵauǵrasháreketlerijámlengentájiriybesintarqatıw, huqıqtanpaydalanıwimkaniyatlarınjáriyalaw, huqıqqahúrmetkórsetiw, onıńmáplerihámqádiriyatlarınqorǵawruwxındatárbiyalawdanibarat.

❁Xalıqaralıqhuqıqsubyektleriarasındakelisimarqalıjaratılǵanhámmámleketleraralıqqatnasıqlardıtártipkesalatuǵınnormalardanturadı.

❁Xalıqaralıqhuqıqtaekitiykarǵıderek: xalıqaralıqshártnamahámxalıqaralıqdástúrajıratıladı. Biraqxalıqaralıqhuqıqtıńbulekitiykarǵıdereginentısqarıxalıqaralıqshólkemler, xalıqaralıqkonferenciyalarhámmájilislerhújjetleriboladı. Bundayhújjetlerxalıqaralıqshólkemlerhámbasqasubyektlerdińózleriushınmájbúriyminez-qulıqqaǵıydalarınbelgilepberse, xalıqaralıqhuqıqtıńqosımshadereklerineaylanadı.

❁Xalıqaralıqhuqıqtıńtártipkesalıwpredmetisuverenhámbir-birinenǵárezsizsebyektlerdińqatnasıqlarıbolıptabıladı.

❁Mámleketishkihuqıqıayrıqshamámleketishindegisubyektlerarasındaǵı, ádette, birmámlekettińaymaǵıshegarasındahámishkiwákilligikólemindegiqatnasıqlardıtártipkesaladı. Mámleketler, milletlerhámxalıqlar, sondayaqxalıqaralıqshólkemlerxalıqaralıqhuqıqsubyektlerinekiredi.

❁Xalıqaralıqprincipleri— xalıqaralıqqatnasıqlarsubyektlerinińmámleketlertárepinenxalıqaralıqqatnasıqlartarawındaislepshıǵılǵanxalıqaralıqturmıstıńeńáhmiyetlimáseleleriboyınshaeńzárúrulıwmatánalınǵanminez-qulıqnormalarıbolıpesaplanadı.

Xalıqaralıqhuqıqprinciplerinińmazmunı:
— kúshisletpewhámkúshpenenqorqıtpawprincipi;
— xalıqaralıqkelispewshiliklerditınısh jol menensheshiwprincipi;
— mámleketlerdińishkiwákilliginekiretuǵınjumıslarǵaaralaspawprincipi;
— xalıqlardıńteńhuqıqlıǵıhámóztáǵdirinózibelgilewprincipi;
— xalıqaralıqhuqıqminnetlemelerinhújdanmenenorınlawprincipi;
— mámleketshegaralarınıńqolqatılmaslıǵıprincipi;
— mámleketlerdińaymaqlıqpútinligiprincipi;
— Insanhuqıqlarıhámtiykarǵıerkinliklerinhúrmetlewprincipi.

❁ÓzbekistanRespublikasınıńSırtqısiyasiyiskerligiXalıqaralıqhuqıqtıńbelgilengennormahámprinciplerinesáykeskeledi. Atap aytqanda:

— BirleskenMilletlerShólkemiRejesine;
— «Insanhuqıqlarıpútkildúnyadekloraciyası»na;
— «Xalıqaralıqhuqıqprinciplerihaqqında»ǵıdekloraciyaǵa;
— «Evropa qáwipsizlikhámbirgeislesiwkeńesinińXelsinkiJuwmaqlawshıaktı»ne.

❁Xalıqaralıqqatnasıqlar— tınıshlıqhámbirgeislesiwdiornatıwmaqsetindexalıqaralıqmaydandaxızmetalıpbaratuǵınmámleketlerhámxalıqaralıqshólkemler, mámlekethámjámiyetlikshólkemlerarasındaǵısiyasiy, ekonomikalıq, mádeniy, huqıqıy, diplomatiyalıq, áskeriyh.t.b. baylanıslardıńózaraqatnaslıkompleksibolıpesaplanadı.

❁«Ózbekistan — xalıqaralıqqatnasıqlardıńteńhuqıqlısubyekti»konstituciyalıqprincipiÓzbekistanRespublikasınıńházirgikúndegiornınkórsetipǵanaqoymastan, mámleketimizdúnyajámiyetshiliginińajıralmasbólegiekeninámeldetastıyıqlaydı.

❁Házirgi zaman xalıqaralıqhuqıqǵalabalıqhámjekebólimlergebólinedi.

❁Xalıqaralıqǵalabalıqhuqıqmámleketlerhámǵalabalıqhúkimettikórsetetuǵınsiyasiyshólkemler, sonday-aqxalıqaralıqshólkemlerarasındaǵıqatnasıqlardıtártipkesaladı.

❁Jekehuqıqsırtellifizikalıqhámyuridikalıqtáreplerqatnasqanpuqaralıqhuqıqıyqatnasıqlardıtártipkesaladı. Mısalı, túrlimámleketlergetiyislifirmalararasındaǵıqatnasıqlar, túrliellerpuqaralarınıńnekedúziwih.t.b.

❁Xalıqaralıqhuqıqıynormalarmenentártipkesalınatuǵınhuqıqıyqatnasıqlardaqatnasıwushınyuridikalıqstatusqa iye shaxslarxalıqaralıqhuqıqtıńsubyektleribolıpesaplanadı.

❁BMSH Bas AssambleyasıRezolyuciyasınıń1-statyasındaaytılıwınsha, birmámlekettárepinenbasqamámlekettińsuvereniteti, aymaqlıqqolqatılmaslıǵıyamasasiyasiyerkinligineqarsıáskeriykúshqollanılıwıyamasaBMSHnıńUstavınaqayshıkeletuǵınbasqausıldaqarsılıqetiwiagressiyadep ataladı.

❁Huqıqtanıwpánindetúrlihuqıqsistemalarınolardıńuqsaslıǵınaqarapbirden-bir«huqıqıyshańaraq»qabiriktiriwqabıletilgen.

❁Roman-germanyamasakontinental «huqıqıyshańaraq» (Albaniya, Franciya, Ispaniya, Italiyah.t.b) sudlardıńnızamjaratıwhuqıqıntánalmaydı. Olsudlardıńnızamshıǵarıwshıǵaaylanıwınaqarsı. Sonıńushıntiykarǵıhuqıqderegisıpatındaolteknızamdı, konstituciyalıqhámnızamǵatiykarlanıpqabıllanǵanbasqanormativ-huqıqıyhújjetlerdiǵanamoyınlaydı.

❁Inglis-Amerika «huqıqıyshańaraǵı» yamasa «ulıwmahuqıq» sisteması(AQSH, Kanada, Avstriya, Britaniyaózaradoslıqellerih.t.b) continental «huqıqıyshańaraq»tanparıqlanıp, tiykarǵıhuqıqderegisıpatındanızamdıemes, al sudprecedentin, yaǵnıysudqararında bar bolǵanqaǵıydanımoyınlaydı.

❁Diniy-dástúriy «huqıqıyshańaraq» (Yaponiya, Hindstan, Qıtayh.t.b.) tiykarǵıhuqıqderegisıpatındadiniytártip-qaǵıydalardımoyınlaydı.

❁Degen menenusı «huqıqıyshańaraqlar» birjaǵdaydateknızamlarǵa, basqajaǵdayda — precedentlerge, yaǵnıysudqararlarına, úshinshijaǵdaydadiniy-huqıqıynormalarǵatiykarlansa da, turmısolarǵadegensondaytalaplardıqoyadı, olardıitibarsızqaldırıwǵabolmaydı. Sonıńushın «huqıqıyshańaraqlar» nızamlarınsudprecedentitártip-qaǵıydalarımenen, diniyhuqıqıynormalardıbolsanızamhámkodekslermenenbiraziykemlesiwsheńhaldabiriktiredi. Bul jaǵdaylarmámleketnızamlarınjaratareken, turmıstalaplarımenenesaplasıwǵamájbúrliginhámshártekenligindálilleydi.

❁Qollanılıpatırǵanhuqıqnormalarıǵalabalıqtártipke, yaǵnıyusıhuqıqıysistemasınıńulıwmaprinciplerineqayshıkelgenayırımjaǵdaylardaxalıqaralıqhuqıqtıqollanıwsheklenedi. Bul qaǵıydaǵalabalıqtártip

haqqındaǵıqosımshashárt dep ataladı.

❁Sırtqısawda-satıqpitimleri (mısalı, sırtelqatnasındaǵıaldı-sattıshártnamaları)nenkelipshıǵatuǵınminnetlemelerdiilajıbarınshanátiyjeliámelgeasırıwushınsırtellifizikalıqhámyuridikalıqtárepler—usı

shártnamalartáreplerinińhuqıqıyhaq-huqıqınanıqlawzárúrligituwıladı.
Olarǵaqarataádettetómendegitártiptúrleriqollanıladı:
— milliytártip, bundasırtelliyuridikalıqhámfizikalıqtáreplerdińhuqıqıyhaq-huqıqımilliypuqaralarhámyuridikalıqtáreplerhaq-huqıqınateńlestirilgen;
— imkanıbarınshaqolaylıqjaratıwtártibi, bundanızamtárepinentúrlisırtellerdińrezidentlerinetiyislihuqıqıyhaq-huqıqıbelgilenedi.

❁Insanhuqıqlarıboyınshaxalıqaralıqhújjetlerdińózinetánózgesheliklerinetómendegilerkiredi:

1) universal kóriniske iye (yaǵnıy, insanhuqıqlarıhámbarlıqtiykarǵıerkinliklerihúrmetlenedi);
2) ulıwmaqabıletilgen (yaǵnıy, barlıqmámleketlerdeámeletiledi);
3) rasası, jınısı, dini, tilihámbasqalarǵaqaramastanhámmegetásiretedi;
4) nızamlardabulmáseleboyınshamilliymodellerdiislepshıǵıwushıntúrtkibolıpxızmetetedi.

❁MámleketimizPrezidentiSh.M.Mirziyoev2017-2021-jıllardaÓzbekistandırawajlandırıwboyınshaháreketlerstrategiyasındaturaqlıbaǵdarlardanbiri — tereńoylanǵan, ózaramápdarhámámeliysırtqısiyasatjúrgiziw, ÓzbekistanRespublikasınıńKonstituciyalıqsisteması, suvereniteti, aymaqlıqpútinliginqorǵawǵaayrıqshaitibarberedi.

a) Málimlemeqáwipsizligintámiyinlewhámmálimlemeniqorǵawsistemasınjetilistiriw,
b) málimlemetarawındaǵıqarsılıqlarǵaqarsıózwaqtındahámmúnásipháreketlerdidúziw;
c) puqaralıq, milletlerhámkonfessiyalararalıqtınıshlıqhám de tatıwlıqtıbekkemlew;
d) mámlekettińqorǵanıwqábiliyetinbekkemlew, ÓzbekistanQurallıKúshlerinińjawıngerlikqúdiretinarttırıw;
e) tábiyiyqorshaǵanortalıq, xalıqsalamatlıǵıhámgenofondınazıyanjetkeretuǵınekologiyalıqmashqalalardıńaldınalıw;
f) ayrıqshajaǵdaylardıńaldınalıwhámsaplastırıwsistemasınjetilistiriwusıtarawdıńtiykarǵıbaǵdarlarısıpatındatayınlandı.