2-mavzu: Bozor iqtisodiyoti mazmuni va o‘tish yo‘llari reja

Bozor tushunchasi, uning vazifalari va turlari
Bozor tushunchasi bozor iqtisodiyo’tining markaziy kategoriyasi bo'lib, iqtisodiyo’t nazariyasida ham, xo'jalik yuritish amaliyo’liida ham, barcha mamlakatlar tajribasida ham qo'llaniladigan ilmiy-amaliy tushunchadir. Eng avvalo «bozor» va «bozor iqtisodiyo’ti» tushunchalarining bir-biridan farqlanishini ta'kidlab o'tishimiz lozim. Chunki, ko'pincha bu ikki tushunchani bir xil ma'noda tushunish, ba'zi adabiyo’lilarda sinonim so'zlar sifatida qo'llash yoki ularni chalkashtirish hollari uchraydi, Bozor jamiyatda bozor iqtisodiyo’ti shakllangunga qadar mehnat taqsimotining ro'y berishi natijasida vujudga kelib, ijtimoiy takror ishlab chiqarishning ayirboshlash jarayonini o'z ichiga oladi. Bozor iqtisodiyo’ti esa bozor va bozor munosabatlarining tarixan uzoq davr mobaynida rivojlanishining natijasi sifatida paydo bo'ladi va bozor qonunlari asosida tashkil etiluvchi va faoliyat ko'rsatuvchi iqtisodiy tizimni anglatadi. Bozor takror ishlab chiqarishning bitta fazasini, ya'ni ayirboshlash fazasini o'z ichiga oladi. Bozor iqtisodiyo’ti esa barcha fazalarini - ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va nihoyat iste'mol jarayonlarini ham o'z ichiga oladi. Hozirgi davrda bozor ishlab chiqaruvchilar bilan istc'molchilarning ko'p qirrali murakkab aloqalarini, ularning o'zaro bir-birlariga bo’lgan ta'sirini bogiaydigan bo' g' in, jamiyat taraqqiyo’tida modda almashuvini ta' mini ay digan jarayon sifatida shakllandi. Bozorning asosiy belgilari sotuvchi va xaridorlaming o'zaro kelishuvi, ekvivalentlilik tamoyili asosidagi ayirboslilash, sotuvchilaming xarajatlari qo’planib, foyda olishi va pul toloviga qodir bo’lgan xaridorlaming talabini qondirish va raqobatchilikdan iboratdir.
Bozor tovarlarni ishlab chiqarish va ayirboshlash, pulning vujudga kelishi, ularning rivojlanishi natijasida kelib chiqqan tarixiy tushuncha bo’lib, hozirgi davrda keng tarqalgan ob'ektiv iqtisodiy jarayondir. Bozor ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar, sotuvchilar va xaridorlar o'rtasida pul orqali ayirboshlash (oldi-sotdi) jarayonida bo iadigan iqtisodiy munosabatlar yig'indisidir. Bunda bozorning moddiy asosini joy emas, balki tovar va pulning harakati tashkil etadi. Bozor tushunchasi faqat ayirboshlash jarayonidagi iqtisodiy munosabatlami o'z ichiga oladi. Unda oldi-sotdi jarayonidagi zarur bo'lgan xizmatlarni bajariladi. Bozorga sotishga chiqarilgan tovar va xizmatlar talabga nisbatan kam bo’lsa narxlar oshib ketadi, ayirboshlashnmg ekvivalentlik muvozanati buziladi, natijada tovami sotuvchi me'yoridan ortiqcha daromad olib, tez boyiydi yoki aksincha, bozorda tovarlar miqdori talab miqdoridan oshib ketsa, narxlar pasayib ketib, sotuvchilar zarar ko'radilar. Booming ustiga ishlab chiqarish jaravonida sustkashlik, no'noqlik va xo'jasizlik yuz berib, ortiqcha xarajatlarga yo'l qo'yilgan bo’lsa, zarar yanada oshib ketadi, chunki bozor bunday ortiqcha behuda sarflami hisobga olmaydi.