2-mavzu: yol holati va avtomobillar harakat sharoitiga tabiiy iqlim omillarining ta’siri

Doimo muzlaydigan tumanlarda yo‘l poyi va yo‘l to‘shamasini buzuvchi muzlashlar hosil bo‘ladi. Tekis va uncha baland bo‘lmagan joylarda yog‘in miqdori ko‘p bo‘lganda, quvurlarni olib ketish, ko‘priklarni buzilishi va uni oldida yo‘l poyini yuvilishi mumkin. Yo‘l poyini bunday buzilishga qarshi turish maxsus inshootlarni (selni yo‘nalturuvchi, oqimni bo‘luvchi, ko‘chkiga qarshi, muz surilishiga qarshi va boshqa inshootlar) qurish bilan amalga oshiriladi.

• Doimo muzlaydigan tumanlarda yo‘l poyi va yo‘l to‘shamasini buzuvchi muzlashlar hosil bo‘ladi. Tekis va uncha baland bo‘lmagan joylarda yog‘in miqdori ko‘p bo‘lganda, quvurlarni olib ketish, ko‘priklarni buzilishi va uni oldida yo‘l poyini yuvilishi mumkin. Yo‘l poyini bunday buzilishga qarshi turish maxsus inshootlarni (selni yo‘nalturuvchi, oqimni bo‘luvchi, ko‘chkiga qarshi, muz surilishiga qarshi va boshqa inshootlar) qurish bilan amalga oshiriladi.
• Suv qochirish uchun har xil inshootlarning kompleksi umumiy «yo‘ldan suv qochiruvchi» nomi bilan ataladi, ular ikki guruhga – quruvchi va doimiyga bo‘linadilar.
• Birinchi guruhiga yo‘l poyini qurish davrida uni namlashdan saqlovchi inshootlar va tadbirlar kiradi. O‘ymalar, ariqlar va boshqa inshootlarni tepadan qiyalik

bo‘yicha suv pastga oqib ketishi va ish joyida ushlanib qolmasligini ta’minlab quriladi. Agar kuchli grunt suvlarining oqimi bo‘lsa drenaj sistemasi yoki filtrlar bilan suvni yutuvchi himoya kerak bo‘ladi. Bu ishlarni ishni tashkillashtirish loyihasida ko‘zda tutiladi.

• bo‘yicha suv pastga oqib ketishi va ish joyida ushlanib qolmasligini ta’minlab quriladi. Agar kuchli grunt suvlarining oqimi bo‘lsa drenaj sistemasi yoki filtrlar bilan suvni yutuvchi himoya kerak bo‘ladi. Bu ishlarni ishni tashkillashtirish loyihasida ko‘zda tutiladi.
• Ikkinchi guruhga xamma suv qochiruvchi inshootlar: yuza suvlarini olib ketuvchi suv qochiruvchi ariqlar va lotoklar, grunt suvlarini pasaytirish uchun chuqur drenajlar, grunt suvlarini ushlab qolish uchun drenajlar, drenajlovchi, bug‘- va suv o‘tkazmaydigan, issiqlik o‘tkazmaydigan kapillyar to‘suvchi va muzlashga mustahkam qatlamlar kiradi.

• Yo‘l to‘shamasining pastki qatlamlarida bog‘lanmagan yoki kam bog‘langan materiallar bo‘lganligi uchun grunt asosida deformasiyalar yig‘ilib yo‘l to‘shamasida buzilishlarni yuzaga keladi.
• Deformasiyalarni paydo bo‘lishida TV g‘ildiragidan tushadigan og‘irlik va ob-havo faktorlarining (temperatura va namlik) ta’sir kuchlari hisobidandir. Avtomobil yo‘lining ekspluatasiya davrida mayda deformasiyalar va ularni o‘zgarishlari ko‘rinmaydi. Deformasiyalarni o‘z vaqtida aniqlash uchun yo‘l to‘shamasini mustahkamligini aniqlash bo‘yicha profilaktik nazoratlar o‘tkazish kerak.

• Yo‘ldan foydalanishda harakat qatnovi tufayli notekis yedirilishlar sodir bo‘ladi, bu yedirilish harakat tezligiga uzviy bog‘liqdir.
• Qoplamada ishlatilgan materiallarning sifatsizligi sababli harakat qatnovi ta’sirida zarralarni ajralib ketish, ya’ni uqalanib ketish sodir bo‘ladi. To‘shama loyihalanishida qoplamaning yuqori qatlami yedirilishi inobatga olinib, unga mos material tanlanadi. Tanlangan material yedirilishga chidamli bo‘lsa, yoki qo‘shimcha g‘adir-budur yuza sodir etuvchi qatlam qurilsa asosiy qatlam yedirilishini oldi olinadi. Harakat qatnovi tarkibi va ishlatiladigan material sifati, shuning qoplamaning turiga bog‘lab No (mm) qalinlikdagi qo‘shimcha yedirilish qatlami quriladi.

t/r	Qoplamaning turi	Qo‘shimcha yedirilish qatlami,mm
1.	Asfaltbetonli	10-20
2.	Syementobetonli	30-40
3.	Organik bog‘lovchilar bilan ishlov berilgan chaqiq tosh yoki qum-shag‘alli	40-50
4.	Chaqiq tosh yoki qum-shag‘alli	50-80

• Bu qatlam hisobga olinmay qurilgan qoplamada yedirilish jadallashib, uning ishlash muddati qisqaradi. Qoplamaning taxminiy yillik yedirilishi quyidagi formuladan topiladi:
• No = a+b*B
• bu yerda: a-muxit ta’siri ostida qoplamaning yillik yedirilish
• qiymati;
• b-qoplama mustahkamligi va turiga bog‘liq koeffisiyent;
• B-yo‘ldan tashiladigan yillik yuk miqdori mln.t.

• Yo‘l qoplamasining g‘adir-budirligi transport vositalari g‘ildiragining qoplama bilan ilashishiga sabab bo‘luvchi yo‘lning transport-ekspluatasion ko‘rsatkichlaridan hisoblanadi.
• Foydalanishdagi qoplamalarda yillar davomida asta-sekin yemirilish yuzaga keladi, buning natijasida ilashish koeffisiyenti me’yoriy talablarga javob bermay qo‘yadi.
• Avtomobilning tezligi va harakat xavfsizligi qoplama sirtidagi minimal makro g‘adir-budirlikni aniqlash uchun ho‘l qoplamalarning ilashish koeffisiyenti mezon bo‘ladi (jadval).