3 azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki biznes universiteti MİkroiQTİsadiyyat (Dərslik)
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Pul dəyər ölçüsüdür.
136 İqtisadi nəzəriyyə pulu, istehsal olunmuş əmtəələrin və göstərilmiş xidmətlərin dəyərini ifadə forması kimi səciyyələndirir. İnsan əməyinin, zəkasının, onun yaratdığı texnika və texnologiyanın məhsulu olan saysız-hesabsız əmtəələr, xidmətlər pul vasitəsilə qiymətləndirilib hesabla- nır, mübadilə olunur, dəyişdirilir, əldən-ələ keçərək öz əvvəlki sahibini dəyişir, nəhayət son nəticə etibarilə insan- ların müxtəlif təyinatlı tələbatlarını ödəyirlər. Vaxtilə Aristotel yazmışdır ki, «pul insanlar arasında müəyyən razılaşma nəticəsidir». Belə fikirlər də olmuşdur ki, pul nemət-xidmətlərinin əvəzində alınan hər şeydir, yaxud pul xüsusi növ əmtəə olub, alqı-satqı münasibətlə- rində ümumi ekvivalent rolunu oynayır. Pulun meydana çıxması çox qədim, formaları müx- təlif, istifadə üsulları dəyişkən olsa da, o, həmişə olmamış- dır. Pul cəmiyyətin inkişafının müəyyən pilləsində, ibtidai icma cəmiyyəti dağıldıqdan, natural (qapalı) təsərrüfat aradan qalxdıqdan, əmtəə istehsalı genişləndikdən, əmək bölgüsü dərinləşdikdən sonra zəruri ümumi ekvivalent (əvəzləyici) kimi meydana çıxmışdır. İlk dövrlərdə pulu müxtəlif ölkələrdə mal-qara, duz, xəz, parıldayan daş-qaş, sonralar isə dəmir, gümüş, taxta, mis, qızıl, nəhayət kağız pullar, müasir dövrdə isə xüsusi plastik kartlar əvəz etmişdir. Düşünmək mümkündür ki, pul bəşəriyyətin tarixi inkişaf yolunun müəyyən mərhələsində qanunauyğun bir hadisə kimi meydana çıxıb öz rolunu oynadıqdan sonra, artıq cəmiyyətə lazım olmayan bir şey kimi sıradan çıxa- caqdır. Məsələn, marksist iqtisadi mövqeyə görə, gələcək kommunizm cəmiyyətində insanların tələbatları hərtərəfli surətdə ödənildiyindən pula xüsusi bir ehtiyac qalmaya- 137 caqdır. Qiymətli metallardan gələcəkdə, hətta davamlı keyfiyyətlərinə görə kanalizasiya sistemlərində istifadə ediləcəyini irəli sürənlər də olmuşdu. N.Gəncəvinin “İs- gəndərnamə” əsərində təsvir edilmiş “firavan, nə qapısı, nə qıfılı olan” bir şəhərdə, pula ehtiyac duyulmadığı, qızıl- gümüşün adi bir şey kimi qiymətləndirilməsi qələmə alın- mışdı: Qızıla, gümüşə aldanmaz heç kəs, Bunlar bizim yerdə bir şeyə dəyməz. Lakin hələlik, bazar münasibətləri iqtisadi sisteminin hakim olduğu bir şəraitdə, insanların şüur və intellektual səviyyələrinin xeyli irəlilədiyinə baxmayaraq, pul və onu əvəz edən qızıl-gümüş, qiymətli daş-qaşlar cəmiyyətin ictimai-siyasi, iqtisadi-sosial, mənəvi-əxlaqi həyatının çox mühüm bir amili rolunu oynayır, eyni zamanda bir sıra vəzifələri (funksiyaları) həyata keçirir. Pulun meydana çıxması və cəmiyyət arasında oyna- dığı rolla bağlı, rasional və təkamül nəzəriyyələri forma- laşmışdır. Rasional nəzəriyyəyə görə, pul insanlar arasında əmtəə mübadiləsi prosesində müxtəlif təyinatlı dəyərlərin bir-birinə dəyişdirilməsi üçün ən əlverişli vasitədir. Təka- mül nəzəriyyəyə görə isə pul insanlar arasında müəyyən razılaşmanın deyil, ictimai əmək bölgüsünün, mübadilə proseslərinin və əmtəə istehsalının tədricən inkişafının nə- ticəsidir. Təkamül konsepsiyasına görə, bütün əmtəələr içərisindən tədricən bir əmtəə seçilərək ayrılmış və ümumi ekvivalent kimi pul rolunu oynamış, onun vəzifələrini yerinə yetirməyə başlamışdır. Tədavüldə 2 metal pulun - qızıl və gümüş pulların 138 mübadilə vasitəsi kimi işlədilməsi bimetalizm, 1 metal pulun, qızıl yaxud gümüş pulun işlədilməsi isə monome- talizm adlanır. Ölkənin pul sistemi dedikdə, tarixən orada formalaş- mış və dövlət tərəfindən qanunvericiliklə müəyyən edilmiş pul tədavülünün təşkili nəzərdə tutulur. Pul sisteminin ayrı-ayrı ünsürlərinin hələ xeyli əvvəl müxtəlif ölkələrdə meydana çıxmasına baxmayaraq, onun formalaşması XVI- XVII əsrlərdə baş vermişdir. Dünya dövlətlərində təşkil olunmuş pul sisteminin mühüm tərkib hissələri bunlardır: qiymət miqyası; pul vahidi; milli pul vahidinin xarici valyutalara nisbəti; pul emissiyası, yaxud tədavülə pul nişanları buraxılması; pul tədavülünün tənzimlənməsi ilə bağlı müvafiq dövlət orqanlarının - kredit təşkilat- larının yaradılması. ç) Pul meydana çıxdıqdan sonra ümumiyyətlə 5 vəzifəni (funksiyanı) yerinə yetirmişdir. Həmin vəzifələr aşağıdakılardır: a) pul dəyər ölçüsüdür; b) pul tədavül (mübadilə, hesablaşma) vasitəsidir; c) pul yığım (toplamaq, xəzinə yaratmaq) vasitəsidir; ç) pul tədiyyə (kredit, borc) vasitəsidir; d) dünya pulu (beynəlxalq ödəniş) vasitəsidir. Son iqtisadi ədəbiyyatlarda, müasir bazar münasibət- ləri sistemində pulun dəyər ölçüsü tədavül vasitəsi, yığım vasitəsi kimi 3 vəzifəsinə, bəzən də dəyər ölçüsü və tədavül vasitəsi kimi 2 vəzifəsinə daha çox diqqət yetirilir. Pulun mahiyyəti, onun ölkənin təsərrüfat həyatı və iqtisadi əlaqələr və münasibətlər sistemində yerinə yetirdiyi müxtəlif vəzifələr, aşağıdakı sxemdə verilmişdir. 139 Ayrı-ayrılıqda pulun cəmiyyətin iqtisadi münasibət- lər sistemində yerinə yetirdiyi vəzifələri nəzərdən keçirib aydınlaşdıraq. Pul dəyər ölçüsüdür. Bütün əmtəələrin-xidmətlərin hələ tədavül dairəsinə daxil olmadan və satışa çıxarılma- mışdan əvvəl dəyəri, qiyməti müəyyənləşdirilməlidir. Müx- təlif əmtəə və xidmətlərin dəyəri, onların hazırlanmasına sərf olunmuş xərclər, bazardakı tələb-təklif, rəqabət müba- rizəsi, əhalinin alıcılıq qabiliyyəti, habelə digər şərtlərlə bağlıdır. Eyni zamanda müxtəlif təyinatlı əmtəə-xidmətlə- rin dəyəri qarşılıqlı surətdə ortaq ölçülü olduğundan, tə- biidir ki, onları kəmiyyət baxımından, miqdarca müqayisə etmək mümkündür. Lakin unudulmamalıdır ki, bütün əmtəələrin və xid- mətlərin öz təyinatlarına görə xeyli fərqli olmalarına bax- mayaraq, onların müəyyən ortaq ölçülü meyarlarla mü- qayisə oluna bilməsinin səbəbi pul deyil, həmin əmtəə- xidmətlərin, ümumiyyətlə ictimai əməyin məhsulu olma- Pulun vəzifələri Əsas vəzifələri Törəmə vəzifələri Dəyər ölçüsü Yığım vasitəsi Tədavül vasitəsi Tədiyə vasitəsi Qiymət miqyası Xəzinə Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|