3. Walory przyrodniczo leśne Klimat

3.9. Charakterystyka zbiorowisk roślinnych

3.9.1. Charakterystyka leśnych zbiorowisk roślinnych

Łęgi
Carici remotae-Fraxinetum – pogórski łęg jesionowy
Zespół ten związany jest z dolinami potoków w niżej położonych partiach terenu. Występuje na bardzo żyznych, obojętnych lub lekko zasadowych madach rzecznych.

Na omawianym terenie jest to najczęściej spotykane zbiorowisko łęgowe, szczególnie w jego północnej części (głównie nad potokiem Kruszelnica). Wiele płatów łęgów jesionowych jest zniekształconych w wyniku presji antropogenicznej, która najczęściej uwidacznia się w najłatwiej dostępnych dolinach szerszych potoków.

Drzewostan zespołu tworzy jesion Fraxinus excelsior, ze znacznym udziałem jaworu Acer pseudoplatanus, niekiedy z domieszką olchy szarej Alnus incana, olchy czarnej Alnus glutinosa oraz grabu Carpinus betulus.

Warstwa krzewów zbudowana jest najczęściej z leszczyny Corylus avellana i bzu czarnego Sambucus nigra. Warstwa runa jest bujna i zwarta, bardzo bogata florystycznie. Rosną tu m.in. skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia, szczyr trwały Mercurialis perennis, podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria, śledziennica skrętolistna Chrysosplenium alternifolium, czyściec leśny Stachys sylvatica, czartawa pospolita Circaea lutetiana, ziarnopłon wiosenny Ficaria verna i świerząbek orzęsiony Chaerophyllum hirsutum.

Z gatunków charakterystycznych obecne są: turzyca zwisła Carex pendula, turzyca rzadkokłosa Carex remota, skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia. Inne gatunki łęgowe reprezentują: kostrzewa olbrzymia Festuca gigantea, czyściec leśny Stachys sylvatica, czartawa pospolita Circaea lutetiana i kozłek całolistny Valeriana simplicifolia.

W zbiorowisku oprócz gatunków charakterystycznych dla związku Alno-Ulmion pojawia się domieszka gatunków grądowych – gwiazdnica gajowa Stellaria holostea i buczynowych – przede wszystkim żywokost sercowaty Symphytum cordatum, który miejscami występuje tu obficiej niż w buczynach i żywiec gruczołowaty Dentaria glandulosa.

Alnetum incanae – nadrzeczna olszyna górska
Zespół ten wykształca się w dolinach potoków, w wyższych partiach terenu.

Na omawianym terenie płaty nadrzecznej olszyny występują sporadycznie, w południowej części, nad potokiem Borownica. Część z nich jest przekształcona antropogenicznie. Drzewostan buduje głównie olsza szara Alnus incana z domieszką jesionu Fraxinus excelsior, oraz jaworu Acer pseudoplatanus. W runie pojawiają się gatunki ziołoroślowe: wiązówka błotna Filipendula ulmaria, sadziec konopiasty Eupatorium cannabinum i ostrożeń warzywny Cirsium oleraceum, a także pojedynczo spotyka się charakterystycznego dla zespołu pióropusznika strusiego Matteucia struthiopteris. Główny zrąb runa stanowią gatunki należące do związku Alno-Ulmion. Warstwa krzewów jest słabo rozwinięta. Tworzą ją wierzby, leszczyna Corylus avellana, bez czarny Sambucus nigra, kalina koralowa Viburnum opulus, trzmielina zwyczajna Euonymus europaeus, kruszyna pospolita Frangula alnus.

Olszyna górska należy do najbogatszych florystycznie zbiorowisk leśnych. Wiele cennych gatunków ma tu swój główny bądź jedyny biotop. Olszyny przypotokowe spełniają ponadto ważną rolę w umacnianiu i stabilizowaniu brzegów rzek i potoków oraz tworzą korytarze ekologiczne biegnące wzdłuż górskich dolin.
Z uwagi na pełnione funkcje, znaczenie w funkcjonowaniu układów ekologicznych oraz wysoką wartość przyrodniczą, olszyny górskie powinny być całkowicie wyłączone z użytkowania.

Caltho laetae-Alnetum – górska olszyna bagienna
Olszyna bagienna jest zbiorowiskiem dość rzadkim, tworzącym niewielkie, rozproszone płaty. Występuje zwykle na terenach nadrzecznych, w dolinach większych rzek i potoków, często w kompleksie z olszyną nadrzeczną. Zajmuje lokalne, zabagnione obniżenia terenu u podnóża zboczy, lub bezodpływowe spłaszczenia stoków i załamania linii spadku, gdzie stale sączy się woda. W takich warunkach najczęściej spotyka się gleby gruntowo-glejowe lub torfowo-glejowe,
o wysokiej zasobności w azot.

Na terenie Nadleśnictwa zespół bagiennej olszyny jest spotykany

na zabagnianych terasach potoków oraz na nieckach stokowych, głównie
w południowej jego części. W odróżnieniu od postaci reglowej, gdzie
w drzewostanie panuje olsza szara Alnus incana, tu spotyka się prawie wyłącznie płaty z olszą czarną Alnus glutinosa. Warstwa krzewów jest słabo wykształcona.
W runie z gatunków charakterystycznych występują najobficiej przede wszystkim: knieć błotna Caltha palustris laeta, rzeżucha gorzka Cardamine amara, świerząbek orzęsiony Chaerophyllum hirsutum i kozłek całolistny Valeriana simplicifolia,
a także pojawiają się: pępawa błotna Crepis paludosa i mech drabik drzewkowaty Climacium dendroides. Spotyka się również inne gatunki ze związku Alno-Ulmion, a także domieszkę gatunków łąkowych: jaskier rozłogowy Ranunculus repens i śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa.

Bagienna olszyna górska Caltho-Alnetum w dolinie Borownicy z kwitnącą kniecią błotną Caltha palustris subsp. Laeta (Fot. M. Bylicka).

Olszyna bagienna wraz z zespołami łęgowymi, odgrywa ważną rolę w stabilizacji stosunków wodnych i utrzymaniu wysokiej retencji przez szatę roślinną. Podobnie jak zbiorowiska łęgowe powinna być całkowicie wyłączona z użytkowania. Niezmiernie ważne jest również utrzymanie bądź przywrócenie naturalnych stosunków hydrologicznych na obszarze występowania zespołu.

Grądy

Tilio-Carpinetum – grąd subkontynentalny
Grąd subkontynentalny jest zbiorowiskiem typowym dla pogórzy, w swej typowej postaci rozwijającym się do wysokości 360 m n.p.m.

Grądy z tego obszaru zaliczane są do odmiany małopolskiej, którą wyróżniają takie gatunki, jak: jodła pospolita Abies alba, buk zwyczajny Fagus sylvatica, jawor Acer pseudoplatanus, pierwiosnek wyniosły Primula elatior, szałwia lepka Salvia glutinosa, przenęt purpurowy Prenanthes purpuraea, żywiec gruczołowaty Dentaria glandulosa, i bluszcz pospolity Hedera helix.

Dodatkowo grądy tego rejonu można wydzielić jako postać wschodniokarpacką (Dzwonko 1977a), gdyż charakteryzują się one udziałem wschodniokarpackich roślin w runie: sałatnica leśna Aposeris foetida, tojad mołdawski Aconitum moldavicum, bluszczyk kosmaty Glechoma hirsuta.

Warstwę krzewów buduje najczęściej leszczyna Corylus avellana,

bez czarny Sambucus nigra, trzmielina zwyczajna Euonymus europaeus, kalina koralowa Viburnum opulus i podrosty drzew.

Do najpospolitszych roślin runa należą: gajowiec żółty Galeobdolon luteum, przytulia (marzanka) wonna Galium odoratum, miodunka ćma Pulmonaria obscura, zawilec gajowy Anemone nemorosa, fiołek leśny Viola reichenbachiana, kopytnik pospolity Asarum europaeum. Z gatunków charakterystycznych zespołu występują tu: jaskier kaszubski Ranunculus cassubicus i turzyca orzęsiona Carex pilosa.

Niektóre z płatów nawiązują swoim składem florystycznym do grądu ciepłolubnego Tilio-Carpinetum melittetosum (na południowych stokach Sanu),
gdyż w runie pojawiają się: miodownik melisowaty Melittis melissophyllum, konwalia majowa Convallaria maialis i dzwonek brzoskwiniolistny Campanula persicifolia. W niektórych płatach pojawiają się gatunki siedlisk bardzo żyznych: czosnek niedźwiedzi Allium ursinum, obrazki alpejskie Arum alpinum, buławnik wielkokwiatowy Cephalantera damasonium, tojad mołdawski Aconitum moldavicum i żywokost sercowaty Symphytum cordatum.

Buczyny

Dentario glandulosae-Fagetum – żyzna buczyna karpacka
Na terenie Nadleśnictwa jest to dominujące zbiorowisko roślinne, które optimum swego występowania ma w reglu dolnym. Występują w nim wszystkie podstawowe gatunki charakterystyczne: żywiec gruczołowaty Dentaria glandulosa, żywokost sercowaty Symphytum cordatum i paprotnik Brauna Polystichum braunii. W drzewostanie panuje buk Fagus sylvatica, często ze znacznym udziałem jodły Abies alba. Domieszkę stanowi jawor Acer pseudoplatanus, grab zwyczajny Carpinus betulus, dąb szypułkowy Quercus robur oraz wiąz górski Ulmus scabra.

Warstwa krzewów zbudowana jest głównie z podrostu bukowego

i jodłowego, leszczyny Corylus avellana, bzu czarnego Sambucus nigra
i koralowego S. racemosa oraz trzmieliny zwyczajnej Euonymus europaeus i kaliny koralowej Viburnum opulus.

Można tu zauważyć typowe dla Karpat Wschodnich zatarcie ostrej granicy między zbiorowiskami ze związków Carpinion i Fagion (Dzwonko 1977a). Przejawia się to wchodzeniem gatunków grądowych do buczyn, a przede wszystkim w występowaniem płatów buczyny trawiasto-turzycowej z turzycą orzęsioną Carex pilosa.

Żyzna buczyna karpacka jest zróżnicowana piętrowo na formy wysokościowe i tworzy szereg lokalnosiedliskowych podzespołów i wariantów,
a także wykazuje dużą zmienność regionalną (Matuszkiewicz W. 2001).
Żyzna buczyna z Pogórza Dynowskiego należy do odmiany wschodniokarpackiej
i wyróżnia się występowaniem gatunków o wschodniokarpackim charakterze (Michalik, Szary 1997): żywokostu sercowatego Symphytum cordatum, sałatnicy leśnej Aposeris foetida, kostrzewy górskiej Festuca drymeja i cebulicy dwulistnej Scilla bifolia.


Luzulo luzuloidis-Fagetum - kwaśna buczyna górska
Kwaśna buczyna górska nie jest zbyt rozpowszechniona na terenie Nadleśnictwa, spotykana jest fragmentarycznie w niewielkich płatach.

Drzewostan buduje buk Fagus sylvatica z małą domieszką jodły Abies alba. Warstwa krzewów jest bardzo słabo rozwinięta, pojawia się w niej pojedynczo jarzębina Sorbus aucuparia oraz podrost jodłowy Abies alba. Runo ma charakter trawiasto-mszysty. Miejscami zdominowane jest przez kosmatkę gajową Luzula luzuloides, niekiedy z domieszką turzycy orzęsionej Carex pilosa. Pojawiają się gatunki typowo acydofilne: borówka czarna Vaccinium myrtillus, jastrzębiec leśny Hieracium murorum, konwalijka dwulistna Maianthemum bifolium i gruszyczki Orthilia secunda, Pyrola minor z domieszką roślin ze związku Fagion i Carpinion. W warstwie mszaków często występują: płonnik strojny Polytrichum formosum

i widłoząbek jednostronny Dicranella heteromalla.

Lunario-Aceretum - jaworzyna z miesięcznicą trwałą
Jest to najbardziej rozpowszechniony w Karpatach zespół podzwiązku Acerion. Związany jest ze specyficznym – żyznym i wilgotnym podłożem. Występuje na stromych, skalistych stokach, gdzie gleby są silnie szkieletowe
o odczynie słabo kwaśnym lub obojętnym oraz w dolinach potoków na podłożu skał niewapiennych. Charakterystyczną cechą tych siedlisk jest chłodny mikroklimat
o dużej wilgotności powietrza.

Zespół ten spotykany jest tutaj fragmentarycznie. Napotkano jeden większy płat na stokach Kruszelnicy (M. Bylicka).

Drzewostan buduje przede wszystkim jawor Acer pseudoplatanus
z domieszką jodły Abies alba i buka Fagus sylvatica. Lokalnie udział buka Fagus sylvatica może być większy, wówczas skład runa może wskazywać na wilgotny wariant żyznej buczyny karpackiej Dentario glandulosae-Fagetum lunarietosum,
z którym może tworzyć szereg postaci przejściowych. W warstwie krzewów spotyka się głównie jodłę Abies alba i bez czarny (Sambucus nigra), rzadziej leszczynę Corylus avellana. W runie masowo występuje miesięcznica trwała Lunaria rediviva, ale paprotnik kolczysty Polystichum aculeatum, uznawany za charakterystyczny
dla zespołu nie jest często spotykany. Widoczna jest domieszka gatunków
ze związku Alno-Ulmion: czyśćca leśnego Stachys sylvatica i ziarnopłonu wiosennego Ficaria verna, a także wyraźnie zaznacza swoją obecność, charakterystyczny dla zespołu Dentario glandulosae-Fagetum, żywiec gruczołowaty Dentaria glandulosa.

Zbiorowiska przedplonowe
Zbiorowiska przedplonowe na gruntach porolnych

Na terenie omawianego obszaru są to często spotykane zbiorowiska, które powstały po zalesieniu lub samozalesieniu opuszczonych gruntów użytkowanych wcześniej rolniczo (łąki, pastwiska, grunty orne, niekiedy sady).

Najczęściej sadzonym gatunkiem była sosna zwyczajna Pinus sylvestris, rzadziej modrzew Larix decidua i świerk Picea bies, sporadycznie jesion wyniosły Fraxinus excelsior. Niewielkie powierzchnie pozostawionych odłogiem gruntów porosły samosiewnymi laskami olszy szarej Alnus incana i czarnej Alnus glutinosa. Najbardziej rozpowszechnione są zbiorowiska przedplonowe z sosną zwyczajną Pinus sylvestris. Prezentują one różne stadia sukcesji, której kierunek określa siedlisko. Warstwę krzewów zdominowała leszczyna Corylus avellana i bez czarny Sambucus nigra, a także pojawiające się w niektórych płatach naturalne lub podsadzone podrosty, głównie buka Fagus sylvatiaca i jodły Abies alba. W runie niemal niepodzielnie panuje jeżyna gruczołowata Rubus hirtus z gatunkami z rzędu Atropetalia: maliny Rubus idaeus, starca Fuchsa Senecio fuchsii i pokrzywy Urtica dioica oraz częstymi niecierpkami Impatiens noli-tangere i I. parviflora. Dość często spotyka się również narecznicę samczą Dryopteris filix-mas.

Przedplony z olsza szarą spotykane są znacznie rzadziej niż opisane wcześniej przedplony sosnowe. W warstwie drzewostanowej przeważa olsza szara Alnus incana, a w warstwie krzewów bez czarny Sambucus nigara. Jeżyna gruczołowata Rubus hirtus nie występuje tak obficie, a na jej miejsce pojawia się spora domieszka gatunków ze związku Alno-Ulmion i rzędu Fagetalia sylvaticae. Duże stopnie pokrycia osiągają: ziarnopłon wiosenny (Ficaria verna), śledziennica skrętolistna Chrysosplenium alternifolium, a przede wszystkim niecierpki Impatiens noli-tangere, I. parviflora. Jak w powyższym zbiorowisku, pojawiające się gatunki z rzędu Atropetalia również mają znaczący udział.

Nieznaczne powierzchnie zajmują na omawianym terenie zbiorowiska przedplonowe ze świerkiem Picea abies. Znaczne ocienienie dna lasu przez zwarte korony świerka powoduje, że runo jest bardzo słabo wykształcone, roślinność zielna pojawia się jedynie w prześwietleniach.

3.9.2. Ogólna charakterystyka nieleśnych zbiorowisk roślinnych

Wśród zbiorowisk nieleśnych największe powierzchnie zajmują zbiorowiska łąkowe. W dolinach rzek i większych potoków oraz w niższych partiach zboczy występują zbiorowiska łąkowe z klasy Molinio-Arrhenatheretea. Z uwagi na olbrzymie bogactwo florystyczne łąki z omawianego terenu mają duże znaczenie

z biocenotycznego i krajobrazowego punktu widzenia. Z dolinami rzecznymi związane są również wilgotne łąki z rzędu Molinietalia, reprezentowane głównie przez zespół ostrożenia łąkowego Cirsietum rivularis, malowniczo wyglądający
w okresie kwitnienia. Charakterystyczną kolorystykę nadają temu zespołowi ostrożeń łąkowy Cirsietum rivularis, firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi, knieć błotna Caltha palustris, jaskier ostry Ranunculus acer. Zespół często spotykany
w okolicach Żohatyna i Piątkowej.

Rzadziej, głównie wzdłuż potoków w nieregularnie koszonych miejscach, wykształca się zespół Filipendulo-Geranietum z takimi gatunkami jak: wiązówka błotna Filipendula ulmaria, bodziszek błotny Geranium palustre, rzadziej kozłek lekarski Valeriana officinalis. W silnie uwilgotnionych obniżeniach terenu,

na niewielkich mokradłach śródleśnych, brzegach rowów w sąsiedztwie olszyn oraz podmokłych zabagnionych łąkach wykształcił się zespół sitowia leśnego Scirpetum sylvatici.

Zbocza wzniesień, okrajki dolin rzecznych, porastają świeże łąki rajgrasowe Arrhenatheretum medioeuropaeum z dużym udziałem traw: rajgrasu wyniosłego Arrhenatherum elatius, kostrzewy łąkowej Festuca pratensis, wiechliny łąkowej Poa pratensis, kupkówki pospolitej Dactylis glomerata i tomki wonnej Anthoxanthum odoratum.

Wokół zabudowań wiejskich, w sadach, w miejscach intensywnie wypasanych, występuje pastwiskowy zespół życicowo-grzebienicowy Lolio-Cynosuretum. Dominują w nim rośliny znoszące wypasanie i wydeptywanie, jak: życica trwała Lolium perenne, grzebienica pospolita Cynosurus cristatus, koniczyna biała Trifolium repens, babka zwyczajna Plantago minor.

Wśród zbiorowisk roślinności synantropijnej dominują fitocenozy polne towarzyszące uprawom zbożowym i okopowym.

Zbiorowiska ruderalne związane są z miejscami wokół zabudowań, liniami komunikacyjnymi, śmietniskami, eutroficznymi ciekami wodnymi. Zajmują zwykle niewielkie powierzchnie. Najczęściej spotykanym jest występujący w miejscach silnie wydeptywanych zespół Lolio-Plantaginetum. Wzdłuż dróg najczęściej rozwijają się zespoły Tanaceto-Artemisietum i Echio-Melilotetum, nad potokami
w miejscach po wycięciu łęgów pojawiają się płaty Eupatorietum cannabini oraz Cuscuto-Convolvuletum sepipum, w rowach Polygono-Bidentetum. Na nasypach dróg leśnych, zrębach wykształcają się zbiorowiska należące do klasy Epilobietea angustifolii.

Do zbiorowisk formacji krzewiastej należą zarośla tarninowe Prunus spinosa-Rubus plicatus, które występują głównie jako pas bezpośrednio przylegający do lasu i graniczący od zewnątrz ze zbiorowiskami okrajkowymi z klasy Trifolio-Geranietea. Zarośla te występują również jako zadrzewienia śródpolne w postaci kęp, pasów i umocnień na skarpach. Zbiorowiska tarniny należą tu do często spotykanych.

W dolinie rzeki San rozpowszechnione są nadrzeczne zarośla wiklinowe Salicetum triandro-viminalis, które tworzą zwarte pasy od kilku do kilkunastu metrów szerokości na krawędzi terasy zalewowej wzdłuż nurtu rzeki.