4-Mavzu. Tabiiy tosh materiallar §

Pardozbop tabiiy tosh material va buyumlarning turlari. 
Qurilish- da 
pardozbop tabiiy tosh material va buyumlarning quyidagi turlaridan foydalaniladi; 
harsangtosh; devorbop toshlar va bloklar; qoplama tosh va yo’lbop plitalar; beton 
uchun to’ldiruvchi va h. k. 
Qurilishda xarsangtosh tog’ jinslari noto’g’ri shakldagi bo’laklar (qo’po- rilgan 
xarsangtosh) yoki noto’g’ri plitalar ko’rinishida ishlatiladi. Qo’poril- gan 
xarsangtosh cho’kindi tog’ jinslaridan (ohaktosh, dolomit va h. k.) portla- tish 
usulida, plitalar esa qatlamli tog’ jinslaridan ponalar va urib hara- katlanuvchi 
mexanizmlar yordamida qazib olinadi. Xarsangtoshning siqilish- ga mustahkamlik 
chegarasi kamida 10 MPa bo’lishi, darz va qurilish xossa- larini pasaytiruvchi 
uvalanadigan qatlamlar bo’lmasligi kerak. 
Yo’l va yo’laklarni qoplash uchun RST Uz754-96 asosida yuqori mustahkam 
va ishqalanishga chidamli granit, diorit, gabbro, bazalt kabi tabiiy toshlar- dan 
bruschatka, tosh, taxta va bort elementlari tayyorlanadi. 
Beton va temirbeton bardyur konstruktsiyalari bilan birgalikda RST Uz755-96 
asosida tog’ jinslaridan tayyorlanadigan bort elementlari ham joriy qilingan. 
Ularning asosiy tavsiflari 3.1 – jadvalda keltirilgan. 
Devor toshlari va bloklari ohaktoshlar, vulqon tufi va zichligi 2200 kg

m
3
gacha 
bo’lgan boshqa tog’ jinslaridan tayyorlanadi. Dastaki terish uchun mo’ljallangan 
tosh bloklar GOST 4001-84 binoan o’lchami 490x240x188; 390x190x288; 
390x190x188 mm, mexanizatsiyalashgan usulda terish uchun 

---

Tog’ jinslari asosidagi bardyur bloklarining asosiy tavsiflari 
3.1 – jadval 
TG’
r 
Markasi va 
xillari 
Ishlatilish 
joyi 
O’lchamlari, mm 
Og’ir- 
ligi, t 
Ba- 
land- 
ligi, 
h 
Eni 
uzun
- ligi, 
l 
ustki 
qismi 
b
1
pastki 
qismi 
b 
1 
BR 100.30.15 
Uylar orasidagi ichki 
piyoda yo’laklarini aj- 
ratish uchun 
300 
120 
150 
1000 
0.1 
2 
BR 300.30.15 
300 
120 
150 
3000 0.32 
3 
BR 100.3018 
Magistral yo’llarning 
o’tish joylarini piyoda 
yo’laklaridan ajratish 
uchun, shuningdek, avto- 
bus to’xtash bekatlari 
chetlarini chegaralash 
uchun. 
300 
150 
180 
1000 0.12 
4 
BR 300.30.18 
300 
150 
180 
3000 
0.38 
5 
BR 300.45.18 
Transport 
vositalari 
harakatlanuvchi yo’llar ni 
piyoda 
yo’laklaridan 
ajratish uchun va er osti 
o’tish yo’laklari 
chetinichegaralash 
uchun 
450 
150 
180 
3000 
0.58 
6 
BR 300.60.20 
Ko’prik ustida yo’l bi- lan 
piyoda yo’lagini aj- 
ratish uchun 
600 
170 
200 
3000 
0.88 
7 
BR 100.20.8 
Piyoda 
yo’laklarini 
maysa va gulzorlardan 
ajratish uchun 
200 
65 
80 
1000 
0.04 
8 
BU 300.30.29 Uylar 
va 
massivlar 
orasidagi harakatla- nish 
yo’llarini 
piyoda 
yo’laklari, maysazor va 
gulzorlardan ajratish 
uchun 
300 
120 
290 
3000 0.40 
9 
BUP 300.30.29 
300 
120 
290 
3000 
0.34 
10 BU 300.30.32 Magistral 
yo’llarning 
chetki qismini piyoda 
yo’laklari, maysazor va 
gulzorlardan 
ajratish 
uchun 
300 
150 
320 
3000 0.47 
11 
BUP 300.30.32 
300 
150 
320 
3000 
0.41 
moslangan yirik bloklarning o’lchamlari esa tog’ jinsining mustahkamligi va 
ko’targichlarning (kran) yuk ko’tarish quvvatiga asoslanib belgilanadi. 

---

Toshlar va bloklarning to’g’ri geometrik shakli va talab etiladigan 
o’lchamlari, odatda ularni tosh tarashlash mashinalari yordamida massivdan 

---

arralab olish yo’li bilan hosil qilinadi. Sindirib, donalab tayyorlangan toshlar deyarli 
kam ishlatiladi. Devor toshlari va bloklarning ustki yuzasi manzara talablariga javob 
berishi kerak. 
Devor bloklarining hajmi 0,1 m
3
dan kam bo’lmasligi maqsadga muvofiq (gost 
9479-84). Bloklardan tiklanadigan devorlarning tashqi yuzasi suval- maydi va 
qo’shimcha pardozlash ishlari talab qilinmaydi. 
Devor toshlari va bloklarini tayyorlash uchun ishlatiladigan tog’ jins- larining 
siqilishga mustahkamlik chegarasi 25 MPa dan, sovuqqa chidamlili- gi F15 dan va 
yumshash koeffitsienti 0,6 dan kichik bo’lmasligi kerak. 
Qoplama toshlar va plitalar arralangan va yo’nilgan bo’ladi (GOST 9480- 89). 
Arralangan buyumlar, odatda, yo’nilgan buyumlarga nisbatan arzon va pux- taroq 
bo’ladi, chunki tog’ jinslarini arralab mikrodarzlarsiz yupqa buyumlar tayyorlash 
mumkin. 
Tabiiy toshlarning asosiy bezakli ko’rsatgichlariga tosh yuzasining fak- turasi, 
rangi, rasmi va tog’ jinsining tuzilishi kiradi. Bezakli pardozbop tosh materiallarni 
tanlashda u qanday tog’ jinsidan ekanligi va qanday usul- da ishlov berish 
kerakligini aniqlash zarur. Masalan, ayrim granit toshlar- ni silliqlash va bo’rtma 
fakturali qilish oson (3.3 – rasm). Boshqa jinslar esa qattiqligi tufayli faktura 
qilinmaydi, ammo ularni silliq- lash va jilolash oson (masalan, labrodoritlar, marmar 
va sh. k.).