4-tema: Tálim dizimin tartipke salıwshı nizamlar hám nizam astı hújjetleri Reje

Nızamlar konstitutsiyalıq huqıqtıń tiykarǵı dereklerinen biri bolıp tabıladı. Nızam parlament – mámlekettiń joqarı wákillikli uyımınıń hújjeti bolıp, huqıqtı sáwlelendiriwdiń joqarı kúshke iye bolǵan forması. Onıń tiykarǵı tárepi sonnan ibarat, keń mániste nızamdı qabıl etken joqarı uyımınan basqa hesh bir uyım onı ózgerte almaydı, biykar ete almaydı yamasa jańasın da ornata almaydı. Birde-bir nızam astı hújjetleri nızamlarǵa qayshı keliwói múmkin emes.
Konstitutsiyalıq nızamlar óziniń yuridikalıq kúshi tárepinen ápiwayı nızamlardan ústin turadı. Konstitutsiyalıq nızamlar normativ-huqıqıy hújjetler sistemasında óziniń yuridikalıq kúshi hám áhmiyeti jaǵınan Konstitutsiyadan keyin turatuǵın Nızam.
Konstitutsiyalıq nızamlar Konstitutsiyada kórsetilgen máseleler boyınsha qabıl etiledi. Konstitutsiyalıq nızamlardı qabıl etiw tártibi ápiwayı nızamlardı qabıl etiwge qaraǵanda ayırmashılıqqa iye boladı. Konstitutsiyalıq nızamlar ayrıqsha normativ hújjet sıpatında Konstitutsiya menen birge hárekette bolıp, onıń ajıralmas bólimi bolıp esaplanadı. Hár qanday jaǵdayda da Konstitutsiyalıq nızamlar Konstitutsiyaǵa qayshı bolıwı múmkin emes. Konstitutsiyalıq nızamlar basqa nızamlar menen salıstırǵanda joqarı yuridikalıq kúshke iye ekenligi menen xarakterlenedi. Basqa normativ huqıqıy hújjetler tek ǵana Konstitutsiyaǵa ǵana emes, al, Konstitutsiyalıq nızamlarǵa da muwapıq bolıóı kerek.
Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyasınıń 13-statyasına muwapıq: «Ózbekstan Respublikasında demokratiya ulıwma insanıylıq prinsiplerine tiykarlanadı, olarǵa muóapıq insan, onıń ómiri, erkinligi, ar-namısı, qádir-qımbatı hám basqa da ajıralmas huqıqları eń joqarı baylıq bolıp tabıladı. Demokratiyalıq huqıqlar hám erkinlikler Konstitutsiya hám nızamlar menen qorǵaladı» - delingen. Konstitutsiyanıń 14-statyasına muwapıq: «Mámleket óz jumısın insan hám jámiyet abadanlıǵın gózlep, sotsiallıq, ádillik hám nızamlılıq prinsipleri tiykarında ámelge asıradı» - delingen. Mine usınday normalar Konstitutsiyamızdıń hár bir stayası arqalı biliwimizge boladı.
Konstitutsiya joqarı yuridikalıq kúshke iye hám ayrıqsha tártipte qaıl etiletuǵın mámlekettiń tiykarǵı nızamı bolıp esaplanadı. Ózbekstan Respublikasında “Normativ-huqıqıy hújjetler haqqında”ǵı Nızamı tiykarında normativ-huqıqıy hújjetlerdiń túrleri, olar kim tárepinen qabıl etiliwi, bir-biri menen qatnasıqları, huqıqıy ekspertizadan ótkeriw tártibi belgilengen.
Konstitutsiyanıń ústinligi – bul Konstitutsiyanıń prinsiplerinen biri bolıp esaplanadı. Konstitutsiya hám nızamlar jámiyetlik qatnasıqlardı tártipke saladı. Konstitutsiyada kórsetilgen qaǵaydalardıń barlıǵınıń orınlanıwı shárt. Bul norma mámleketke, mámleketlik uyımlarǵa, puqaralarǵa, jámiyetlik birlespelerge, barlıq mámleketlik emes kommersiyalıq emes shólkemlerge tiyisli boladı. Nızamlardı orınlaw májbúriy, biraq olardı sanalı, ıqtiyarıy orınlaǵanda onıń nátiyjesi kóbirek boladı.
Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyasınıń 15-statyasına muóapıq: «Ózbekstan Respublikasında Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyası hám nızamlarınıń ústinligi sózsiz tán alınadı. Mámleket, onıń uyımları, laóazımlı shaxslar, jámiyetlik birlespeler, puqaralar Konstitutsiya hám nızamlarǵa muóapıq háreket etedi» delingen. Konstitutsiya hám nızamlardıń ústinligi hám sózsiz tán alınıwı konstitutsiyanıń ózinde konstitutsiyalıq qaǵıyda sıpatında belgilengen, sonday-aq kórsetilgen qaǵıydanıń belgileniwi onıń áhmiyetin jáne de asıradı. Konstitutsiya hám nızamnıń ústinligin tán alıw huqıqıy mámlekettiń shártli belgisi. Konstitutsiya hám nızamnıń ústinligin sózsiz tán alıw konstitutsiyalıq qaǵıyda sıpatında ornatılǵan bolsada, turmısta sol qaǵıydaǵa boysınbaw jaǵdayları ushırap turadı. Bunday jaǵday shaxstıń nızamlardı bilmesligi, bilip turıp óziniń jeke nızamsız mápin ústin qoyıwı nátiyjesinde payda boladı. Bunday shaxslardı, álbette huqıqıy mádeniyatsızlıqqa iye boladı. Sonlıqtan Konstitutsiya hám nızamlardıń ústinligi prinsipin buzıw huqıqbuzarlıq bolıp esaplanadı hám juwapkershilikti keltirip shıǵaradı.
Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyasınıń 16-statyasına muwapıq: «Usı Konstitutsiyanıń birde bir qaǵıydası Ózbekstan Respublikasınıń huqıq hám máplerine zıyan tiygizetuǵın tárizde túsindiriliwi múmkin emes. Birde bir nızam yamasa basqa normativlik-huqıqıy hújjet Konstitutsiyanıń normaları hám prinsiplerine qayshı keliwi múmkin emes» - delingen. Konstitutsiyadaǵı barlıq qaǵıydalar mámleket, puqara, jámiyet máplerine tán túrde qabıl etilgen. Sonıń ushın usı qaǵıydalardı olardıń mápine zıyan tiygizetuǵın tárizde túsindiriliwi múmkin emesligi bekkemlengen.
Tap usınday norma Qaraqalpaqstan Respublikası Konstitutsiyasında óz kórinisin tapqan. YAǵnıy, Qaraqalpaqstan Respublikasınıń barlıq nızamları hám mámleket uyımlarınıń basqa hújjetleri Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstitutsiyası tiykarında hám oǵan muóapıq tárizde qabıllanadı. Konstitutsiyaǵa qayshı bolǵan nızamlar hám nızam astı hújjetleri yuridikalıq kúshke iye bolmaydı.
Konstitutsiya hám nızamnıń ústinligi degende, olardıń norma hám qaǵıydaları basqa hár qanday huqıqıy hújjetlerden joqarı turıwına aytıladı. Basqa barlıq huqıqıy hújjetler parman, qarar, biylik, buyrıq, kórsetpe, rejeler olarǵa say bolıwı kerek. Konstitutsiya hám nızamnıń ústinligi, basqa nızam astı hújjetleri menen Konstitutsiya hámde nızam normaları arasında qarama-qarsılıqlar, kelispewshilikler kelip shıqqanda, Konstitutsiya hám nızamlardıń háreket etiwi támiyinlenedi.
Konstitutsiya hám nızamnıń ústinligin támiyinlewde, birinshiden nızamlardı biliw úlken áhmiyetke iye bolsa, ekinshiden onıń zárúr shárti nızamlardı húrmet etiwden ibarat. Bul tarawda bir qansha úgit-násiyat jumısların durıs jolǵa qoyıw arqalı erisiwge boladı.
Nızamnıń ústinligin támiyinlew demokratiyalıq jumıstıń mazmunın quraydı. Nızamǵa boysınǵan jámiyette ǵana demokratiya bekkem boladı. Onnan tısqarı, sol jámiyette barlıq demokratiyalıq institutlar, insannıń huqıq hám erkinlikleri nızam tiykarında engiziledi. Álbette, nızamnıń ústinligine erisiw ushın ol mámlekette puqaralıq jámiyet institutları, puqaralar jámiyet hám mámleket islerinde belsene qatnasıwı kerek. Olar óz pikirlerin hám usınısların mámleketlik hákimiyat uyımlarına ótkize biliw kerek. Eger bunday bolmasa onda nızamnıń ústinligi haqqında sózdiń ózi bolmaydı. Sonıń ushın biziń elimizde “Jámiyetlik qadaǵalaw haqqında”ǵı Nızam hárekette. Bul nızam tiykarında jámiyetlik qadaǵalawdıń sub’ektleri mámleketlik uyımlardıń, lawazımlı shaxslardıń háreketleri ústinen jámiyetlik qadaǵalawdı ámelge asıradı.
Konstitutsiya hám nızamlardıń ústinligi haqqında sóz etilgende, eń aldı menen Konstitutsiyanıń ústinligin támiyinlew áhmiyetli orın tutadı. Konstitutsiya mámlekettiń huqıqıy sistemasınıń tiykarı bolıp tabıladı. Joqarıda Konstitutsiyanıń ustinligi boyınsha onıń 15 hám 16 statyaların kórsetip ótken edik. Demek mámleketimizde qabıl etilip atırǵan birde bir nızam, yaki nızam astı hújjet oǵan qayshı bolıwı múmkin emes. Konstitutsiya Tiykarǵı Nızam sıpatında mámlekettegi normativ-huqıqıy hújjetler sistemasında ústinlik etedi, “húkimlik” statusına iye boladı. Onıń normları basqa nızamlardıń qaǵıydalarınan joqarı yuridikalıq kúshke iye. Qalǵan barlıq nızamlar hám basqa normativ-huqıqıy hújjetler konstitutsiya tiykarında, oǵan muwapıq hám onıń orınlanıwı ushın shıǵarılǵan. Bul mádeniyat joqarı keleshekke umtılǵan hár bir mámlekettiń qatań qaǵıydası bolıp tabıladı.
Konstitutsiya normaların qorǵaw ushın Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyalıq sudı, al Qaraqalpaqstan Respublikasında Konstitutsiyalık baqlaw Komiteti shólkemlestirilgen. Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyasınıń 108-statyasına muwapıq: «Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyalıq sudı nızam shıǵarıwshı hám atqarıwshı hákimiyatlardıń hújjetleriniń Konstitutsiyaǵa muwapıqlıǵı boyınsha islerdi kóredi» delingen. Usı huqıqıy norma arqalı biz Konstitutsiyanıń qánshelli dárejede qorǵalǵanlıǵın bilemiz. Konstitutsiyalıq sud Konstitutsiyalıq nızamlardıń, nızamlardıń, nızam astı hújjetleriniń, xalıqaralıq shartnamalardıń Konstitutsiyaǵa sáykesligi hám muwapıqlıǵın anıqlaydı. Sonday-aq Qaraqalpaqstan Respublikası Konstitutsiyası hám onıń tiykarında qabıl etilgen nızamlarınıń Ózbekstan Respublikası nızamlarına muwapıqlıǵı haqqında juwmaq beredi.
Mine, joqarıdaǵı kórsetilgen huqıqıy normalardan kelip shıqqan halda, Ózbekstan Respublikasınıń nızamları hám basqa normativ-huqıqıy hújjetler Ózbekstan Respublikasınıń Konstitutsiyası tiykarında hám onı orınlaó ushın qabıl etiledi, jánede onıń normaları hám prinsiplerine qayshı bolıóı múmkin emes.
Ózbekstan Respublikasınıń nızamları eń zárúr hám bekkem sotsiallıq qatnasıqlardı tártipke saladı hámde Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisi tárepinen yaki referendum ótkizió jolı menen qabıl etiledi.
Ózbekstan Respublikasınıń nızamları konstitutsiyalıq nızamlar túrinde qabıl etiledi. Konstitutsiyalıq nızamlar, ámeldegi Konstitutsiyaǵa ózgeris hám qosımshalar kirgizióge tiykar bolatuǵın nızamlarǵa aytıladı.