6. MÜASİr az-n əDƏBİ DİLİ. indd
Yüklə 9,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
| DANISIQ ÜZVLƏRİNİN SƏSİN
YARANMASINDAKI İŞTİRAKINA GÖRƏ BÖLGÜSÜ §24. Dildəki səslərin əmələ gəlməsində danışıq üzv- lərindən bəziləri mütəhərrik, yaxud hərəkət edən, bəziləri isə qeyri-mütəhərrik, yaxud hərəkət etməyən üzvlərdir. Bu nöqteyi-nəzərdən danışıq üzvləri iki yerə bölünür: fəal və qeyri-fəal üzvlər. M Ü A S İ R A Z Ə R B A Y C A N Ə D Ə B İ D İ L İ 73 a) Fəal üzvlər. Bu və ya başqa səsin yaranmasında mütəhərrik olan üzvlərə fəal üzvlər deyilir. Fəal üzvlər bunlardır: dil, dodaqlar, səs telləri, alt çənə, yumşaq damaq, dilçək. Bu üzvlər öz forma və həcmini çox müxtəlif şəkildə dəyişdirə bildiyi üçün rəngarəng səslərin formalaşmasına səbəb olur. b) Qeyri-fəal üzvlər. Bu və ya digər səsin əmələ gəl- məsində qeyri-mütəhərrik və ya az mütəhərrik olan danı- şıq üzvləri qeyri-fəal üzvlər adlanır. Qeyri-fəal üzvlər bunlardır: dişlər, yuvaqlar, sərt da- maq, nəfəs borusu, ağciyərlər. SƏSİN MƏXRƏCİ (ARTİKULYASİYASI) §25. Nitqdəki bu və ya digər səsin yaranmasında danışıq üzvlərinin aldığı vəziyyətə məxrəc (artikulyasiya) deyilir. Şəkil 4. (m) səsinin məx rə- cin də danışıq üzvlərinin vəziyyəti Şəkil 5. (x) səsinin məx rə cin də danışıq üzvlərinin vəziyyəti M Ü A S İ R A Z Ə R B A Y C A N Ə D Ə B İ D İ L İ 74 Dilimizdəki [m] səsinin məxrəcində (4-cü şəkil) dilçək aşağı enərək ağız boşluğunun yolunu bağlayır, səsə çevril- miş hava axınının bütövlükdə oradan keçməsinə mane olur. Buna görə də həmin hava axını burun boşluğundan keçir. Dilin ikinci hissəsi azacıq yuxarı qabarır, dodaqlar isə kiplə- şir və hava axınının qüvvətli təzyiqi olmadan açılır. Kar [x] səsinin məxrəcində (5-ci şəkil) isə dilçək yuxarı qalxıb burun boşluğunun yolunu kəsir, dil arxa tərəfə çəkilir və yumşaq damağa doğru qalxır, dilin arxa hissəsi ilə yumşaq damaq və dilçək arasında dar cığır əmələ gəlir və buradan hava çox gərgin vəziyyətdə keçir. Bu zaman ağız boşluğun- dan keçən havanın sərbəst çıxmasına dodaqlar mane olmur. Yüklə 9,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|