a) Kar samitlər. Səs tellərinin gərginləşməsi nəticəsin-
də yaranan səslərə kar samitlər deyilir. Dilimizdə 10 kar
samit vardır: p, k, s, t, ç, ş, h, f, x, k'.
b) Cingiltili samitlər. Səs tellərinin gərginləşməsi və
səs cığırının daralması nəticəsində yaranan səslərə cingiltili
samitlər deyilir. Dilimizdə 14 cingiltili samit vardır. Həmin
samitlər bunlardır: b, v, q, ğ, d, z, j, y, g, l, m, n, r, c. Cingilti-
li samitlərin dördü (l, m, n, r) sonordur. Dildə küyü az, tonu
isə qüvvətli olan səslərə sonor deyilir. Bunlar tonlu səslər ol-
duğundan saitlərə yaxındır, yəni bunlarda, saitlərdə olduğu
kimi, küy, demək olar ki, olmur. Elə buna görə də bir sıra dün-
ya dillərində sonorlar da, saitlər kimi, heca təşkil edə bilir.
1
Dilimizdəki sonorlar rezonatora görə bir-birindən
fərqlənir. Bu cəhətinə əsasən onlar iki yerə bölünür: a) bu-
run sonorları – m, n, b) ağız sonorları – l, r.
Cingiltili samitlərdən bəzilərinin kar qarşılığı vardır.
Bunu aşağıdakı cədvəldə görmək olar.
1
Hind-Avropa dillərindən çex dilində [l] və [r] sonorları heca düzəldə bilir.
Samitlər
Cingiltili
Kar
Qarşılığı olan
b, v, d, g, c, z, j, ğ, q
y, l, m, n, r
p, f, t, k, ç, s, ş, x, – – – – – – – – – – h
M Ü A S İ R A Z Ə R B A Y C A N Ə D Ə B İ D İ L İ
89
IV. TƏRKİBİNƏ GÖRƏ SAMİTLƏRİN BÖLGÜSÜ
§41. Dilimizdəki səslərin hamısı tərkibcə eyni deyildir.
Belə ki, bəzi samitlər bir səsdən, bəzi samitlər isə iki səsin
qovuşmasından ibarətdir. Bu cəhətinə görə dilimizdəki sa-
mitlər iki yerə bölünür: saf samitlər və qovuşuq samitlər.
Müasir Azərbaycan dilindəki [ç] və [c] səsləri ikikom-
ponentli olduğu üçün qovuşuq samitlər hesab edilir. Çün-
ki [ ç] səsi [ r] və [ ş] səslərinin qovuşmasından, yəni yarım
[ t] və yarım [ ş] səsindən, [ c] səsi isə [ d] və [ j] samitlərinin
qovuşmasından, yəni yarım [ d] və [ j] səslərindən əmələ
gəlmişdir.
Dilimizdəki bu iki samitdən başqa, digər samitlərin
hamısı safdır.
Samitlər haqqında bütün deyilənlərə əsasən onların
bölgüsünü bir sxemdə ümumiləşdirmək olar (bax, səh. 92).
Dostları ilə paylaş: |
