Individuallashmagan
va
nolokal
transaktsiyalarni
tartibga
soladi
Aniq
chegaralangan,
demak,
individuallashgan
va
lokal
transaktsiyalarni tartibga soladi
SHaxslar institutlarning
o‟zgarish jarayoniga ta‟sir ko‟rsata
olishmaydi
Tashkilot shaxslarning ongli
ravishdagi tanlovi natijasi sanaladi
Hukmronlik munosabatlarining
elementi
mavjud emas
Hukmronlik munosabatlari tashkilot
faoliyat ko’rsatishining asosida
yotadi
Transaktsiya
xarajatlarining
tarkibini va
miqdorini belgilaydi
Institutsional doiralar tomonidan
belgilangan transaktsiya xarajatlarining
tejalishiga ko‟maklashadi
Transaktsiya xarajatlarini tejashga taalluqli bo‟lgan so‟nggi farq xususida
alohida to‟xtalib o‟tish lozim. Yollash to‟g‟risidagi shartnomani amalga oshirish
o‟sha maqsadlar uchun sotish to‟g‟risidagi shartnomaning institutsional
doiralaridan foydalanishdagiga qaraganda ancha kam transaktsiya xarajatlari bilan
bog‟liq. Tejash, birinchidan, shartnomani muntazam
qayta tuzish zarurati
yo‟qolishi munosabati bilan, ikkinchidan esa, shartnomaning implitsit shakli –
o‟zaro hamkorlikning barcha detallarini aniq tafsirlashdan voz kechish hisobidan
paydo bo‟ladi.
Transaktsiya xarajatlarini tejashning qolgan bizga ma‟lum vositalari ichida
tashkilot
bir qator o‟ziga xos xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Bitimlar tuzishda
muzokaralar yuritish xarajatlarini tejash imkonini beruvchi standart (namunaviy)
shartnomalardan foydalanish; o‟lchash xarajatlarini pasaytiruvchi sifat, o‟lchash va
tortish standartlarini ishlab chiqish va rivojlantirish;
jamiyatda mulkchilik
huquqlarini tafsirlash va himoya qilish xarajatlarining kamayishiga olib keluvchi
konsensus mafkurasini shakllantirish kabi vositalar shular jumlasidandir. Ularni
qo‟llash intensivligini oshirish bilan yuqorida ko‟rsatilgan barcha uchta vositaning
samaradorligi pasaymaydi. Aksincha, ushbu vositalardan qanchalik keng
foydalanilsa, bir bitim hisobida transaktsiya xarajatlarining miqdori shunchalik
kam bo‟ladi.
Tashkilot doirasida transaktsiya xarajatlarini tejash borasidagi ishlar esa
boshqacha ko‟rinishga ega. Transaktsiya xarajatlari miqdorlarining o‟sishi, ya‟ni
tashkiliy doiralarda bitimlar ko‟proq amalga oshirilishi bilan ushbu sohada uning
samaradorligi kamayadi. Tashkilot ichida bitimlarni
amalga oshirish hamon
axborotni qidirish xarajatlarini, shuningdek muzokaralar yuritish xarajatlari va
shartnoma tuzish xarajatlarini pasaytirish imkonini bersa-da, bunda boshqa xildagi
xarajatlarning o‟sishi yuz beradi. Tashkilot o‟lchamlarining ortishi bilan, birinchi
galda, monitoring va opportunizmni oldini olish xarajatlari oshadi. Birinchidan,
tashkilot ishtirokchilari sonining o‟sishi bilan ular manfaatlarining birligiga,
aniqrog‟i ular manfaatlarining «printsipal» manfaatlariga mos kelishiga erishish
qiyinlashadi. SHuning uchun «printsipal» monitoringni va «agentlar» harakatini
nazorat qilish uchun katta sa‟y-harakatlarni amalga oshirishga to‟g‟ri keladi.
Bundan
tashqari, tashkilotning o‟sishi «printsipal»ni, «agentlar»ni nazorat qilish
bo‟yicha vakolatlarining bir qismini o‟z vakillariga topshirgan holda, murakkab
hukmronlik munosabatlari sxemasiga o‟tishga majbur etadi. Ushbu tarkibiy
o‟zgarishlar nafaqat «agentlar»ni nazorat qilish xarajatlarining ortishi bilan, balki
«printsipal» manfaatlari vakillarining harakatlarini nazorat qilish zarurati bilan
ham bog‟liq
R.Kouz [42] tashkilotning o‟sishi bilan kamayuvchi samaradorlikni
«menejmentning kamayuvchi marjinal samaradorligi» deb nomladi va
hamma vaqt
institutga (bozorga) nisbatan tashkilot (firma) o’sishining chegarasi mavjud
degan
fikrga keldi. «Firma firma ichidagi bitta qo‟shimcha transaktsiyani
tashkil etish
xarajatlari o‟sha transaktsiyani ochiq bozorda almashish orqali amalga oshirish
xarajatlari bilan tenglashgunga qadar kengayib boradi...». Ya‟ni, yolg‟iz firmadan
tashkil topgan iqtisodiyot (buyruqbozlik iqtisodiyotini ana shunday deyish
mumkin) bo‟lishi
mumkin
, lekin menejmentning marjinal samaradorligi
kamayiishi tufayli u
samarasiz
bo‟ladi.
Masalan, A firma bozorda B, V va G firmalardan (sotish to‟g‟risidagi
shartnoma doirasida) sotib olinadigan butlovchi qismlardan kompьyuter yig‟ish
bilan shug‟ullanadi, deylik. O‟zining transaktsiya xarajatlarini optimallashtirgan
holda, A firma B firma bilan yagona korxona tuzishga qaror qiladi. U V firma
bilan ham masalani huddi shu tariqa hal etadi.
G firmani yagona tashkiliy
tuzilmaga kiritish firma ichidagi boshqaruv va nazorat xarajatlarining o‟sishi
tufayli foydasiz bo‟lib chiqishi mumkin. SHunday qilib, A firma tomonidan V
firmaning qo‟shib olinishi
chegara
bitim hisoblanib, shundan so‟ng keyingi
kengaytirish samarasiz bo‟lib qoladi.
Lekin, institut bilan tashkilot o‟rtasidagi chegaraning aniq demarkatsiyasi
sotish to‟g‟risidagi shartnoma (bozor bitimlari)ning ham, yollash to‟g‟risidagi
shartnoma (firma ichidagi bitimlar)ning ham elementlarini o‟zida
birlashtiruvchi
neoklassik shartnomalarning mavjud bo‟lishi fakti bilan qiyinlashadi. Masalan, A
firma o‟z tarkibiga G firmani birlashtirishdan bosh tortishi, lekin ayni paytda u
bilan butlovchi qismlarni yetkazib berish uchun shartnoma tuzishi mumkin, bu
hukmronlik munosabatlari asosida emas, balki ikki tomonlama kelishuv asosida
bozorning «tabiiy» oldindan aytib bo‟lmasligidan ko‟riladigan zararlarni
pasaytirish imkonini beradi.
Dostları ilə paylaş: