A. A. Baki- 009 Redaktor : Əməkdar elm xadimi professor M.İ.İsayeva Ali məktəb tələbələri üçün dərslik
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
123 tələb olunan dəqiqlikdən, tamlıqdan və inversiyanın baş verdiyi dövrün qeyd olunmasından asılı olaraq təyin olunur. Çünki geomaqnit inversiya qlobal hadisələrin, bu bütün dünya üzrə baş verən düzünə və əksinə maqnitlənən əmələ gəlmələrin dəqiq
stratiqrafik, xranaloji müqayisəsini verməlidir. Ona görə də geomaqnit inversiya şkalası prinsip etibarı ilə xronoloji şkala kimi qurula bilər, bu o vaxt mümkündür ki, maqnit qütbləşməsini təyin etmək üçün istifadə olunan süxur nümunələri fiziki üsullarla əmələgəlmə tarixi təyin oluna bilsin. Belə şkalaya maqnitoxronoloji şkala deyilir. Geomaqnit inversiyanın tarixinin bu yaxınlaşma ilə öyrənilməsi o vaxt düzgün hesab olunur ki, geomaqnit qütbləşməni saxlayan epoxanın davametmə müddəti üsulun təyin etmə xətasından çox olsun. Məsələn, klassik paleontologiya üsulu burada çətin ki, əlverişli ola bilər. Maqnit xronoloji şkalanın qurulması yalnız kalio-arqon üsulunun inkişafından sonra mümkün oldu, bu üsulla təyin olunan vulkanogen süxurların yaşını maqnit qütbləşməsi üsulu ilə çox dəqiqliklə təyin etməyə imkan verdi. Geomaqnit qütbləşmənin tarixini izləmək üçün ikinci qayda okeanda xətti anomalyaların öyrənilməsi və bu ano- maliyanın uzanma istiqamətinə perpendikulyar profillərin qurulmasıdır. Belə profillərin təhlili anomaliya yaradan kütlə- lərin düzünə və əksinə maqnitlənən zonaların ardıcıllığını verir, beləliklə, okean dibinin genişlənməsi konsepsiyasına əsasən geomaqnit inversiyanın geoxronoloji yazısını təqdim edir. Okean dibinin genişlənməsinin sürətini bilərək və bu ana süxurlarda anomaliyalardan bir neçəsinin yaşını bilərək geomaqnit inversiyanın anomal şkalasını qura bilərik. Qazılmış quyulardan çıxarılmış okean dibi çöküntülərində aparılan paleomaqnit tədqiqatları geomaqnit inversiyanın tarixini tədqiq edən üçüncü üsul adlana bilər. Okean dibinin cavan olmasından və bundan qabaqkı üsul yalnız yura dövrün- dən başlayaraq geomaqnit şkalanın qurulmasında istifadə oluna bilər. 124
Nəhayət, geomaqnit inversiya şkalasının qurulmasının dördüncü üsulu normal stratiqrafik qaydanın istifadə olunma üsuludur: stratiqrafik əyalətlərdə çökmə və vulkanogen çökmə qatlarda tam paleomaqnit tədqiqatlar düzünə və əksinə maqnitlənmiş zonaların tamamlanması, ayrı-ayrı kəsilişlər üçün müqayisəsi və sonra isə qlobal miqyasda maqnitostratiqrafik kəsilişin tərtib edilməsindən ibarətdir. Bu yolla qurulan zaman ekvivalenti maqnitostratiqrafik şkala düzünə və əksinə maqnitlənən zonaların dövrlərlə, epoxalarla əsrlərlə ardıcıllığını onun normal geoxronoloji şkalaya bağlanmasını təsvir edir.
Yerin geomaqnit inversiyasının yaşını kali-arqon üsulu ilə ilk olaraq 1963-cü ildə A.Koks, R.Dollo və Q.Dalrimplo tərəfindən təyin edilmiş ilk şkalasını qurmuşlar. Bu şkala axırıncı 3,5 mln. il dövrünü əhatə edir və üç zonadan ibarətdir, bunlardan ikisi düzünə maqnitlənən, biri isə əksinə maqnitlənən zonadan ibarətdir, hər biri təxminən 1 mln. ildir. Təyin olunmaların sayının artımı göstərdi ki, bunlardan çoxu bu sadə sxemə yerləşməmişdir. Bu da əsas zona intervalları arasında (10
6 il) daha kiçik intervalların- 10 5 il olduğu kəşfinə gətirib çıxardı. Qısa zonalar epizod, yaxud da hadisə kimi adlandırıldı və aşkar edildiyi yerin adı ilə adlandırıldı, uzun epoxalara isə məşhur paleomaqnitoloqların adları verildi Bryunesa, Matuyama, Qaus, Gilbert. Qeyd etmək lazımdır ki, bu şkalanın hissələrinin sərhədlərinin yaşını dəqiqləşdirmək üçün okeanın zolaqlı maqnit anomaliyalarının şkalasından və okeanın dərin hissələrində əmələ gələn çöküntülərindən alınan nəticələrindən istifadə edilmişdir (64). Bu şkala Koksun klassik şkalası adlanır və sonralar bəzi dəqiqləşdirmələr və əlavələr olunmuşdur. Qədim dövrlər üçün maqnitostratiqrafik şkalanın qurul- ması kali-arqon üsulu ilə yaşın təyin edilməsində mütləq xətanın artması ilə əlaqədardır. Yaşı 5 ⋅10
5 il olduqda xəta 5% olur, buda 2,5 ⋅10
5 il mütləq xəta verir, bu da çoxlu
125 sayda epizodların davam etməsindən çoxdur. Beləliklə, qeyd etmək lazımdır ki, 5-7 mln il, yəni plio- senin başlanğıcından indiki dövrə qədər qurulan geomaqnit sahənin inversiyası şkalası təmiz kali-arqon üsulunun tətbiq olunmasının alt sərhədi hesab etmək olar. Əlavə inversiyaları tədqiq etmək yalnız stratiqrafik yaxınlaşmalarla düzgün olardı.
Lava axım seriyalarının və örtüyün öyrənilməsi çox hallarda zaman etibarı ilə geomaqnit inversiyanın bərabər, aramsız paylanması haqda məlumat verə bilmir, çünki vul- kanların fəallıq prosesi zamana görə nəzərəçarpacaq dərəcədə bərabər deyil. Bu məqsədlə tam informasiyanı paleomaqnit tədqiqatlarla dərin su hövzələrində əmələ gələn çökmə süxurları tədqiq etməklə əldə etmək olar, çünki dərin hövzələrdə çöküntü axınlarının təsiri az olur. Okean dibi çöküntülərində geomaqnit inversiyanın yazı- ları ilk olaraq 1964-cü ildə aşkar olunmuşdur və Koksun şkala- sını 9 mln ilə qədər, yəni gec miosenin ortalarına qədər davam etdirmişlər. Okean dibi çöküntülərin tədqiqinin ikinci istiqaməti quyulardan çıxarılan süxurların vasitəsilə tez çökmələrlə əmələ gələn süxurlarda geomaqnit sahənin epizodlarını və anomal kənara çıxmaları ekskursları tədqiq etmək məqsədi güdür.
Okean dibinin genişlənməsi fərziyyəsi okean dibi anomal sahənin xüsusiyyətlərinə sadə izahat gətirdi: xəttiliyi, istiqamətin dəyişməsi, mərkəzi okean dağ silsiləsinə nisbətən simmetrik olması bu oxdan bütün dünyanın hər yerində hesablanan anomalyanın ardıcıllıq uyğunluğundan ibarətdir. Okean dibinin genişlənməsi fərziyyəsi ondan ibarətdir ki, silsiləni kəsən çatlarla Yerin təkindən maddi kütlələrin buraya gəlməsidir, maddələr silsiləsinin müxtəlif istiqamətlərində mantiyada kovektiv axımlar vasitəsilə aparılması və 126 nəticə etibarı ilə aramsız olaraq okean dibinin genişlənməsi hesabına yaranan sahələr silsilənin oxundan uzaqlaşdıqca yaşı artır. Bu hadisə geomaqnit sahənin sistematik inversiyası şəraitində gedir. Mantiyada ərimiş bazalt tərkibli maddələr qalxma prosesində soyuyaraq müəyyən geomaqnit qütbləşməyə malik temperatur qalıq maqnitlənmə əldə edir və silsilə oxundan uzaqlaşdıqca əldə etdiyi istiqaməti saxlayır. Bir neçə geomaqnit inversiyadan sonra maqnitlənməyə fəal qat (inversiyon) əmələ gəlir ki, bu da silsilənin oxuna simmetrik ardıcıllıqla yerləşmiş N və R maqnitlənmiş kütlələr toplanır, bu ardıcıllığı geomaqnit inversiyanın növbəli xranaloji yazısı kimi baxmaq olar. Okean dibinin maqnitlənməyə fəal qatın əmələ gəlməsi mexanizmi F.Vann və D. Metyuz tərəfindən verilmişdi. Bu təkcə okean dibinin aralanma mexanizmini və anomal geomaqnit sahənin əsas xassələrini yox, eyni zamanda okean dibinin relyefini müqayisə etməyə imkan verir, bunu düzünə və əksinə maqnitlənən anomal zonaların köməyilə edirlər. Xətti maqnit anomaliyasının nəticələrinin təhlili doğrudanda geomaqnit inversiyanın ardıcıllı olmasının ən inandırıcı sübutudur, bu eyni zamanda anomaliyanın üst hissəsinin şkalasının Koksun şkalası ilə uyğunluğunu göstərir, bu da quyu nəticələri ilə fundamentin yaşının anomalyaların yaşı ilə uyğun gəlməsini sübut edir. Kaynazoy üçün sonuncu geomaqnit inversiya şkalası şəkil 38-də göstərilmişdir.
Yüklə 1,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|