A. A. Baki- 009 Redaktor : Əməkdar elm xadimi professor M.İ.İsayeva Ali məktəb tələbələri üçün dərslik

115 

   Z=

Σ

=

N

i

1

sin J

i

; (3) 

 R

o

-ın istiqaməti meyillik D

R

 və əyimlik J

R

 vasitəsilə təyin ol-

unur ;   

                D

R

=ark tg(Y/X)  J

R

=arcsin(Z/R);  (4)  

               

                     R=(X

2

+Y

2

+Z

2

)

1/2

 

 

(R-1)(N-1) = (K-1)/K      K= (N-1) / (N-R) 

cos 

Ψ  orta qiyməti hesablamaq üçün 2 formulası nəzərə alın-

malıdır. Cos 

Ψ= (R-1) /(N-1) 

 

3.2. Geomaqnit sahənin qiymətinin təyininin  əsas 

prinsipləri 

Geomaqnit sahənin qiyməti son zamanlara qədər az 

öyrənilibdir. Bu hər  şeydən  əvvəl bəzi məhdudiyyətlərlə 

əlaqədardır, hansı ki, məlum üsullar süxurun təbii qalıq 

maqnitlənməsinin J

n

 üzərinə gəlir. H

a

 sahəsinin təyini o süxur-

larda aparılır ki, ilkin qalıq maqnitlənmənin istiqamətindən 

başqa onun qiyməti də saxlanılıb. Beləliklə, maqmatik və 

çökmə süxurlar əmələ  gəldiyi dövrdə  əldə etdiyi ilkin qalıq 

maqnitlənmə  həmin dövrdə mövcud olan geomaqnit sahənin 

qiyməti haqda məlumat saxlayır, belə olan halda deyirlər ki 

ilkin maqnitlənmə  dəyişməmişdir. Süxurlar əmələ  gəldikdə 

maqnitləndirən sahənin qiymətinin təyini zəif maqnit sahəsində 

maqnitlənməni maqnitləndirən sahənin mütənasibliyinə 

əsaslanıb. Yalnız maqnit anizatropiya sabiti və pilləli 

maqnitsizləşdirmə üsulları digər hadisədən istifadə edir, birinci 

tekstur anizatropiyadan, ikinci maqnit hissəciklərinin dəstəsinin 

asimmetriyasından istifadə edir. 

Laboratoriya  şəraitində istiqamətlənmiş  və temperatur, 

qalıq maqnitlənmiş süxurlarda geomaqnit sahənin qiymətini 

təyin etmək üçün ilkin maqnitlənmənin əmələ gəlmə prosesini 

təyin etmək üçün yenidən çökmə  və yenidən qızdırma ilə 

modelləşdirmə  hazırda ən yaxşı  üsul kimi işlənib hazır-

lanmışdır. 

116

Təcrübələr zamanı alınan istiqamətlənmiş, temperatur, 

yaxud ideal maqnitlənmələrin qiymətlər təbii halda olan 

qiymətlərlə müqayisə edilir; laboratoriya sahəsinin H

l  

mütləq 

qiymətini bilməklə  və maqnitlənmənin mütənasibliyindən 

istifadə edərək qədim maqnit sahəsinin qiymətini aşağıdakı 

tənliyi həll etməklə almaq olar.  

                              H

a

=H

l

(

Ι

n

 / 

Ι

l

) 

H

a

 - nın bütün qiymətlərini müqayisə etmək üçün alınan qiy-

mətləri ekvatordakı qiymətə çevirirlər (müasir sahə ekvatorda 

V

e

=0,035 mTl; H

e

=27,9 A/m), yaxud da Yerin qədim maqnit 

momentinin indiki maqnit momentinə    nisbətini hesablayırlar.  

Əgər qəbul etsək ki, Yerin radiusu sabitdir və sahə dipol 

sahəsidir, onda maqnit momentini müqayisə etmək üçün dipo-

lun maqnit potensialı U aşağıdakı formula ilə  təyin olunur. 

U=Mcos

ϕ / R

2

 burada M dipolun maqnit momenti 

ϕ en 

dairədir. Nəzərə alsaq ki, geomaqnit sahənin komponentləri 

aşağıdakı kimi ifadə olunur. 

       X= 

ϕ

d

dU

R

1

;     

Υ=0;       Z=-

ϕ

d

dU

;      H=

2

2

Υ

+

Χ

 

onda mərkəzi oxlu dipolun geomaqnit sahəsinin qiymətinin en 

dairədən asılı olaraq asılılıq qanununu alırıq. 

 

 

 

H

a

=H

e

ϕ

sin

1

+

 

və Yerin maqnit momentinin ifadəsini alırıq 

  

 

 

 

M=H

e

R

3

 

Müşahidələrin sayının artması  təkcə sahənin qiymətini 

təyinində yox, eyni zamanda geoloji keçmişdə Yerin maqnit-

momentinin dəyişməsini izləmək və onun geoloji hadisələrlə 

əlaqəsini, həmçinin müxtəlif epoxalarda geomaqnit sahənin di-

pol sahəsi olduğunu yoxlamaq və Yerin radiusunun 

dəyişməsini qiymətləndirmək üçün istifadə etmək olar. Kifayət 

qədər təyin edilmiş qiymətlər geomaqnit sahənin təyin olunmuş 

qiyməti paleomaqnit geoxronoloji şkalanın parametrləri kimi 

istifadə olunması üçün əhəmiyyətlidir. 

 

3.3. Yenidən çökdürmə yolu ilə Yerin qədim 

---

117 

maqnit sahəsinin H

a 

 qiymətinin təyini 

Çökmə süxurlarda istiqamətlənmiş  təbiətə malik olan 

Ι

n 

maqnitlənməsi üçün H

a

-nın təyinin əsas yolu yenidən çökdürmə 

üsuludur. Bunun üçün süxur paleomaqnit nöqteyi - nəzərdən 

stabil olmalıdır, bundan başqa süxur suda həll olunaraq suspen-

ziya əmələ gətirməlidir, yəni terigen hissəciklərin dağılmaması 

vacibdir. Belə süxurlar gillərdir və gilli alevrelitlərdir. İri dənəli 

çöküntülər, qumlar yenidən çökdürmək üçün əlverişli deyil, 

çünki istiqamətlənmiş maqnitlənmənin mexanizmi çox 

mürəkkəbdir, praktiki olaraq laboratoriyada iş aparmaq müm-

kün deyil. 

Çox sayda yenidən çökdürmə  təcrübələri göstərdi ki, 

istiqamətlənmiş maqnitlənmənin 

Ι

ro

  əsas hissəsi çöküntünün 

özündə  əmələ  gəlir, bu çöküntülərdə suyun miqdarı 70%-dən 

30%-ə  qədər azaldığı intervalda baş verir. Hissəciklər yarı 

maye çöküntüdə istiqamətlənməyə başlayır,  əyilmənin 

səpilməsi azalır. 

Ι

n  

və 

Ι

ro 

–ın qədim və laboratoriya qiymətlərini 

müqayisə edərək alınan nisbətə  əvvəlcədən vyazki 

maqnitlənməyə görə düzəliş verilir. 

 

3.4. Telye üsulu 

Bu üsul ilk olaraq arxeomaqnit tədqiqatlarda maqnit-

lənmənin temperatur qalıq maqnitlənmə olmasının təbiətini 

öyrənmək üçün istifadə olunmuşdur. Təcrübədə temperatur 

qalıq maqnitlənməyə malik olan süxurlardan istifadə olun-

muşdur. Qızma zamanı süxurlarda mineraloji dəyşikliklər baş 

verirsə, həmin süxurlardan H

a

- nı  təyin etmək üçün istifadə 

etmək olmaz. 

Əvvəlcədən seçilmiş nümunələr Küri temperaturuna 

qədər qızdırılır və temperatur qalıq maqnitlənmə əyrisi qurulur 

Ι

rt

 bu zaman nümunədə mineraloji dəyişmənin olub olmadığına 

nəzarət edilir. Əgər 

Ι

n  

və 

Ι

rt

 əyrilərinin eyniliyi sübut olunursa 

və süxurun tərkibində mineraloji dəyişmə müşahidə olunmay-

ıbsa, onda iki dəfə Yerin maqnit sahəsində  hər bir temperatur 

intervalı  üçün nümunənin qızdırılması 

və 

soyudulması aparılır. Birinci  qızmada nümunə Yerin 

118

maqnit sahəsi istiqamətində qoyulur, ikinci dəfə isə onun 

əksinə. Təcrübədə  qızmanın addımı 50

0 

C götürülür, əyrinin 

100-200

0

 C intervalı istifadə olunmur, çünki bu hüdudda vyazki 

maqnitlənmə güclü təsir edir. Birinci qızmada maqnitlənmə da-

ğılır  və 

Ι

n 

maqnitlənmədən qızdırılan temperaturda əmələ gələn 

parsial maqnitlənmə  çıxılır və mövcud sahədə yaranan parsial 

maqnitlənmə əlavə olunur.  

Ι

n1

=

Ι

n

-

Ι

npt

+

Ι

rpt

  

ikinci qızmada həmin temperatur intervalında birinci istiqamə-

tin əksinə qoyulduqda aşağıdakı bərabərliyi alırıq. 

 

 

Ι

n2

=

Ι

n

-

Ι

npt

-

Ι

rpt

 

Qızmaların nəticələri diaqram şəkilində göstərilir. Ordinat oxu 

üzrə 

Ι

n

 , 

Ι

rt

 götürülür, absis oxu üzrə isə temperatur götürülür. 

 

3.5. İdeal maqnitlənmə üsulu

  

Telye üsulu ilə eynidir burada temperatur əvəzinə 

dəyişən maqnit sahəsi h-dan istifadə olunur. Hər iki üsul bir-

birinə uyğun nəticələr verir, bu halda 

Ι

n

  və 

Ι

ri  

koerstiv spek-

trinin maksimumu 4

⋅10

3

 A/m - dən çox bir-birindən 

fərqlənməsinlər. 

 

3.6. Pilləli yenidən maqnitləndirmə üsulu

 

Maqnit xassələrinin nəzəriyyəsinə görə süxurları effektiv 

Neelya hissəciklərinin qurupu kimi baxmaq olar, bu qrupda 

istənilən maqnitlənmə qurupun simmetriyasının yerdəyişməsi 

hesabına olur. Nəzəri və  təcrübi yolla 

Ι

n

 maqnitlənmənin 

müxtəlif növlərini öyrəndikdə belə  nəticəyə  gəlinib ki, qrup 

hissəciklərin asimmetrik paylanmasının dərəcəsi süxur əmələ 

gəldiyi dövrdə mövcud olan sabit maqnit sahəsi 

Ι

n

 - nin ampli-

tudasından asılı olacaq. Əyani  

olaraq bunu Preyzax Neelya sxemdəki kimi göstərmək olar, 

sabit maqnit sahəsi ilə maqnitləndirmə zamanı təsir  

edən sahənin qiymətindən asılı olaraq koordinat başlanğıcının 

dəyişməsi göstərilir. Laboratoriya şəraitində 

Ι

n

  

 

---