A. A. Baki- 009 Redaktor : Əməkdar elm xadimi professor M.İ.İsayeva Ali məktəb tələbələri üçün dərslik
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.10. Yerin maqnit sahəsinin mərkəzi ox dipol sahəsindən kənara çıxması
- 2.11. Paleomaqnit sahənin modeli
- 2.12. Geomaqnit inversiyanın sübutu
- 2.13. Bir-birinə əks qütbləşmiş geomaqnit şkalanın tipləri
103 epoxalar üçün elementlərinin paylanma kartının qurulmasından uzağıq. Hazırda paleomaqnit tədqiqatlardan alınan və təhlil olu- nan məlumatlar süxurun ilkin qalıq maqnitlənmələrinin cəmi kimi verilib, müəyyən geolji zaman intervalında süxurların yerləşdiyi ərazidə nümunələr şaquli kəsilişdə bərabər payla- nıbsa orta istiqamət, müəyyən geoloji dövr üçün süxurun yerləşdiyi ərazidə Yerin maqnit sahəsinin orta qiyməti kimi, təhlil etmək olar. Yerin müasir maqnit sahəsini üç sahənin komponent - lərinin cəmi kimi göstərmək olar: dipol komponenti, mərkəzi dipola bərabər sahə, Yerin fırlanma oxundan 11,5 0 meyilliyi, dipol olmayan sahə ( Bauer qalıq sahəsi) və ionosferada baş verən proseslər hesabına yaranan sahə. Bu axırıncı sahə maqnit burulğanlığı olan zaman müşahidə olunur, ancaq onun orta qiyməti çox kiçikdir, ona görə də paleomaqnit nəticələrə bunun təsirini nəzərə almamaq olar.
sahəsindən kənara çıxması Dipolun maqnit sahəsi dipolun oxuna nisbətən dairəvi simmetriyaya malikdir. Yerin səthində mərkəzi dipol sahəsinin maqnit meridianı və izoklinləri coğrafi şəbəkədə Yerin merid- ianları və en dairələri ilə eynidir. Belə ki, mərkəzi dipolun maqnit sahəsinin meyilliyi D və əyimlik bucağı J Yer səthinin hər hansı bir nöqtəsində geomaqnit sahənin vəziyyətini birqiymətli təyin edir. Geomaqnit qütbün coğrafi endairəsi Φ və uzunluq dairəsi Λ arasındakı düsturla təyin edilə bilər, əgər bir nötədə coğrafi koordinatlar- ϕ en dairəsi və λ- uzunluq dairəsi, həmçinin meyillik bucağı D və əyimlik bucağı J məlumdursa onda düstur aşağıdakı kimi ifadə olunur: Sin Φ= Sinϕ Sinϕ m +Cos ϕ Cosϕ m CosD; (1.3) Sin Φ = Ψ Cos SinD Cos m ϕ F > 0; Ψ ≤ 90 0 ;
Haradakı Ψ=Λ-λ; əgər Sin ϕ m ≥ Sin ϕ Sin Φ; 104
0 -( Λ-λ); əgər Sin ϕ m
ϕ Sin Φ; tg ϕ m =
2 1 tgJ (1.4) ϕ m - müşahidə nöqtəsində geomaqnit en dairədir. M müşahidə nöqtəsi ilə paleomaqnit qütbü P birləşdirən xətt arasındakı bucağın qrafiki əlaqəsi 1.5 şəkilində verilmişdir. Qeyri - dipol sahənin olması 1.3 və 1.4 formulası ilə hesa- blanılan geomaqnit sahənin əyimliyi və meyilliyi Yer səthinin müxtəlif nöqtələrində müxtəlif olur, geomaqnit qütb həqiqi qütb ətrafında səpələnir. Bu qütblərə mümkün qütblər deyilir. Mümkün olan qütblərin səpələnməsini müşahidə olunan geo- maqnit sahənin mərkəzi dipol sahəsindən meyilliyinin ölçüsü kimi qəbul etmək olar. Geomaqnit sahənin zamana görə həmin nöqtədə belə ortalanmasını paleomaqnit sahə adlandırılır və buna uyğun 1.3 və 1.4 formulu ilə hesablanılan qütbü paleomaqnit qütb adlan- dırırlar.
Yer maqnetizminin öyrənilməsinin digər yaxınlaşması geomaqnit sahənin riyazi modelinin yaranmasından iba
rətdir. Bu halda Yerin maqnit sahəsinin yaranması sualını açıq saxlayırlar, belə sadələşmiş model seçirlər ki, əldə olunan təcrübi faktları yaxşı izah edə bilsinlər. Bu modellərdən birini A.Koks tərəfindən təklif olunmuş- dur, şəkil 32. Burada mərkəzi dipolun olması, həmçinin nüvə mantiya sərhədində bir neçə radial dipolun olması fərz olunur. Mərkəzi dipolun maqnit momenti M sinisoidal qaydada dəyişir, ancaq radial dipollar sabit maqnit momentinə malikdir m, ancaq bunların istiqaməti xaotik paylanır. 105
Şəkil 32 .Geomaqnit sahənin riyazi modeli. Model: a- Koksa; b – Kono.
L.Qurvis göstərib ki, sferik qabıq daxilində bir neçə di- polla yaranan maqnit sahəsinin sferik harmonik təhlililə alınan dipol momenti bu dipolların vektorları cəminin təsiridir. A.Koks təklif edib ki, sahənin qütbləri inversiyaya məruz qalır və bu halda M ′ a
a
′ a
Μ a mərkəzi dipola uy- ğun aksial komponentlərdir və radial dipolun vektorlar cəmidir), yaxud tam aksial komponent M=M a +M ′ a öz işarəsini dəyişir.L. Oldric və L.Qurvis [55] göstəriblər ki, müşahidə olu- nan sahə modellə o vaxt uzlaşır ki, 8 radial dipol olsun. M.Kono tərəfindən təklif olunan geomaqnit sahənin modelində belə güman olunur ki, nüvədə çoxlu sayda eyni dipollar var, bu dipollar Yerin fırlanma oxu boyunca ya paralel, ya da anti paralel istiqamətdə yönəlirlər. Zaman-zaman bu dipollar spontan inversiyaya məruz qalırlar. Bu yolla alınan geomaqnit sahənin inversiyası skalyar qiymətlərin cəmi ilə təyin olunur. Kuno modeli paleo gərginliyin nəticələri ilə yaxşı izah olunur.
İlk müşahidələr geomaqnit sahənin keçmişdə indiki maqnit sahəsinin əksinə olduğu fikrinə 1904-1906-cı illərdə P.David və V.Bryunes gəlmişlər. Sonralardan aşkar oldu ki, süxurda əksinə və düzünə 106
maqnitlənən zonalar müxtəlif yaşlı süxurlarda da rast gəlinir. Bu əsas verdi ki, geomaqnit sahə süxurun geoloji tarixində öz istiqamətini çox dəfələrlə dəyişdirmişdir. Bu fərziyyəni o zaman çox narazılıqlarla qarşıladılar, çünki maqnitlənmənin özbaşına çevrilməsi nəzəri və təcrübi olaraq göstərilmişdir. Aşağıdakı faktlar geomaqnit sahənin inversiyaya məruz qalmasının əsas sübutu oldu: 1.Hər yerdə eyni yaşlı süxurlar ilkin qalıq maqnitlənməyə malikdir və geomaqnit sahənin eyni istiqamətinə uyğundur. 2. İntruziyalar və axınlar vasitəsilə yandırılan süxurlar tərkibindən və Ι n vektorun ilkin istiqamətindən asılı olmayaraq intruziyalar və axımlar kimi ya düzünə, ya da əksinə maqnitlənmişlər; 3.Keçid zonalarında təcrübi və nəzəri olaraq ilkin düzünə və əksinə maqnitlənən zonaları ayıran maqnitlənmənin qanuna uyğun olması; 4. Keçid zonalarında ilkin maqnitlənmənin düzünə və əksinə maqnitlənən layların qanunauyğun dəyişməsi özbaşına çevrilmə hadisəsi ilə izah oluna bilmir. Bu vəziyyəti sübut etmək üçün bu istiqamətdə aparılan tədqiqatlar külli miqdarda faktiki materiallar toplanmış və təhlil edilmişdir, hazırda qəti nəticələr çıxarılmışdır. İlk parlaq nəticəni İslandiyanın kaynazoy yaşlı vulkano- gen-çökmə süxurlarının daykalarla yandığı ərazilərdə Ι n
istiqamətinin qarşılıqlı öyrənilməsində alınmışdır. Sonralar belə nəticələr çox yerlərdə müşahidə olunmuşdur. Keçid zonalarının tədqiqi çox dəqiq aparılır ki, keçidin morfologiyasını izah etmək olsun, eyni zamanda geomaqnit inversiya prosesinin qanunauyğun olduğunu sübut etsin. Geomaqnit inversiyanın ən güclü sübutu böyük ərazidə yayılmış vulkanogen-çökmə süxurlarda bir-birinə əks olan zonaların sinxiron olmasıdır (düzünə və tərsinə).
şkalanın tipləri Yüklə 1,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|