A. A. Baki- 009 Redaktor : Əməkdar elm xadimi professor M.İ.İsayeva Ali məktəb tələbələri üçün dərslik

111 

yönələn hissəsi  birkomponentlidir (şəkil 35-36).  Beləliklə, 

müasir laboratoriyaların tədqiqatlarında və nəticələrin təhlilində 

məqsəd təkcə  qədim maqnitlənmənin ikinci komponentini ay-

ırmaq və ondan azad olmaq yox, eyni zamanda bunun köməyilə 

süxurların tarixini bərpa etmək deməkdir (kimyəvi tektonik). 

Bu  ərazinin geoloji tarixinin öyrənilməsi üçün çox 

əhəmiyyətlidir. 

      

     

 

Шякил 35.

 Temperatur ilə  maqnitsizləşdirmənin Ziydervelda 

diaqramı. 

 

112

     

 

 

Şəkil 36.

  Дəyişən maqnit sahəsi ilə maqnitsizləşdirmənin 

Ziydervelda diaqramı. 

 

 

İİİ FƏSİL 

QƏDİM MAQNİTLƏNMƏNİN ƏMƏLƏ GƏLMƏSİNİN 

TƏHLİLİ 

Təmizləmə üsulu çoxkomponentli 

Ι

n  

maqnitlənməsi 

içərisindən qədim komponentini ayırmağa onun qiymət və 

istiqamətini təyin etməyə, dağıdıcı laboratoriya sahələrinə 

(dəyişən və sabit maqnit sahəsinə  və  qızmaya) stabilliyini 

qiymətləndirməyə eyni zamanda maqnitliyin süxurun əmələ 

gəlməsi ilə sinxron olub olmadığını təyin etməyə imkan verir. 

Bunlara baxmayaraq bu üsul qədim maqnitlənmənin 

əmələgəlmə problemini həll edə bilmir. 

Beləliklə, qədim maqnitlənmə haqda təsəvvür almaq üçün 

aşağıdakı suallara cavab vermək lazımdır: 

1. Süxurda maqnitlənmənin daşıyıcısı  nədir, onun 

əmələgəlmə mexanizmi və zənginliyi necədir; 

2. 

Ι

n  

maqnitlənmənin  əmələ  gəlməsində bu və ya digər 

maqnit mineralları hansı rolu oynayır; 

3. Mineral dənələrində maqnit momenti Yerin 

qədim maqnit sahəsi istiqamətində hansı üsulla 

---

113 

istiqamətlənir və hansı növ maqnitlənmə əldə edir; 

Birinci suala cavabı maqnit mineralogiya üsulu ilə cavab 

almaq olar, məsələn, tam 

Ι

s

(T) və qalıq 

Ι

rs

(T) maqnitlənmənin 

doyma halında temperatur asılılığını  və  həmçinin 

Ι

rpt

 parsial 

temperatur maqnitlənmənin spektirini öyrənməklə almaq olar. 

Maqnit minerallarının şlif və anşliflərinin öyrənilməsi bu 

və ya digər maqnit minerallarının  əmələ  gəldiyini müəyyən 

etməyə imkan verir (süxurla birlikdə əmələ gəlib, yoxsa ondan 

sonra). 

İkinci suala  cavabı riyazi statistika üsulu ilə almaq olar, 

yəni süxurun tərkibində  olan  bu  və ya digər maqnit 

minerallarının zənginliyi və 

Ι

n  

-nin qiyməti arasında statistik 

əlaqənin axtarılması ilə. 

Çökmə süxurlarda qalıq maqnitlənmənin 

Ι

n 

nin növünü 

təyin etməkdə aparıcı rolu süxuru yenidən çökdürmə üsülü 

oynayır. Təbii süxurun 

Ι

n  

maqnitliyini yenidən çökdürülmüş 

süxurun 

Ι

ro

 maqnitliyi llə müqayisə edərək maqnitlənmənin 

istiqamətlənmiş, yaxud kimyəvi yolla əmələ  gəldiyi sualına 

cavab almaq olar. Əgər çökdürmə  

koefisenti  K=

Ι

n  

/

Ι

ro

 nisbəti vahidə yaxın, yaxud ona 

bərabərdirsə onda 

Ι

n  

maqnitlənməsi istiqamətlənmiş 

maqnitlənmədir,  əgər K>>1 olduqda maqnitlənmə ya 

kimyəvidir, yaxud da temperatur maqnitlənmədir (3). Belə 

interpretasiya o mülahizələrdən irəli gəlir ki, təbii süxurda 

kimyəvi yolla əmələ  gələn maqnit mineralının istiqamətlənmə 

dərəcəsi yenidən çökdürülmüş süxurdakından daha böyük olur. 

Maqmatik və yanmış süxurların 

Ι

n  

maqnitlənmələrinin 

növlərini təyin etmək üçün geniş məlum olan Telye üsulundan 

istifadə edirlər. Bu üsulda eyni nümunədə maqnitlənmə  və 

maqnitsizləşdirmə  əyriləri təhlil olunur. 

Ι

n 

(T) və 

Ι

rt

(T) 

əyrilərinin bir birinə uyğun gəlməsi 

Ι

n  

maqnitlənməsinin 

temperatur qalıq maqnitlənmə olduğunu göstərir. Lakin bu üsul 

o süxurlar üçün tətbiq olunur ki, orada olan ferromaqnit 

minerallar çox domenlidir, çünki 

birdomenli 

minerallar 

üçün 

Ι

rt 

və 

Ι

rs 

bir- birinə 

uyğundur. 

114

Maqnitlənmənin növünü təyin etmək üçün universal 

(hərtərəfli) üsul 

Ι

n 

və 

Ι

ri 

maqnitliyinin stabilliyinin xüsusiy-

yətlərinin müqayisəsidir.  Əgər 

Ι

n  

maqnitliyi istiqamətlənmiş 

maqnitlikdirsə, onda onun qiyməti eyni sahədə yaranan 

Ι

ri

 

maqnitliyindən 3-5 dəfə az olur, ancaq stabilliyi yuxarıdır. Əgər 

Ι

n 

maqnitliyi temperatur, yaxud kimyəvi qalıq maqnitlikdirsə 

onun maqnitliyi və stabilliyi 

Ι

ri 

dən çox olur. Beləliklə, qədim 

maqnitliyin 

əmələ 

gəlməsi sualının mürəkkəbliyinə 

baxmayaraq çox hallarda kompleks üsullarla müvəffəqiyyətlə 

həll olunur. Paleomaqnit tədqiqatların qurmalarının 

düzgünlüyünü, dəqiqliyini artırmaq üçün təkcə maqnitlənmənin 

təbiətini yox, eyni zamanda onun əmələ  gəlməsinin geoloji 

zamanının təyin olunması vacibdir.  

 

3.1. Paleomaqnit istiqamətin və paleomaqnit qütbün 

statistik təhlili 

10-cu bölmədə göstərilib ki, N vahid 

Ι

ni

 vektoru pro-

yeksiyalarının cəmi R

o

  maqnitləndirən H sahə istiqamətində-

dir.  

R

o

=N (ctgK-1/K) 

Paleomaqnitologiyada vektorun bir yerə toplanıb paylanması 

K

< 3 - dən az olduqda adətən əhəmiyyətli hesab olunmur, onu 

yalnız xüsusi məsələlərlə  təhlil edirlər. K

> 3 olanda yaxşı 

yaxınlaşmada cthK≈1 onda   

        

Κ

−

Κ

=

1

0

N

R

     R

o

=N(1- 1/K; (1) 

Teoremə görə  bərabərliyin sol hissəsi özünü cos 

Ψ -nin orta 

inteqral qiymətini təsvir edir. 

 

 

 

cos 

Ψ= (K-1) / K (2) 

Belə ki, geomaqnit sahənin H istiqaməti  əvvəlcədən məlum 

deyil, o  

Ι

ni 

 vahid vektorunun N vektorun geometrik cəminin R 

istiqamətinin koordinatlar üzrə komponentləri  kimi 

qiymətləndirilir.  

X=

Σ

=

N

i

1

 cos J

i

 cos D

i

 ;  Y= 

Σ

=

N

i

1

 cos J

i

 sin D

i

 ; 

---