A. A. Baki- 009 Redaktor : Əməkdar elm xadimi professor M.İ.İsayeva Ali məktəb tələbələri üçün dərslik
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Lokal məsələlər.
- Regional məsələlər
145 qədim en dairələrinin müasir en dairələrlə uyğunsuzluğuna gətirib çıxarır. yerdəyişmə deformasiyası və litosferin genişlənmə prosesi düzünə və əksinə maqnitlənən zonaların sərhədlərinin izoxronun şəklini dəyişir. Elə ona görə də paleomaqnit üsul müxtəlif miqyaslarda baş verən üfiqi tektonik hərəkətlərin, qırışıqların əmələ gəlmə proseslərinin, qırışıqlıq zonalarında və ada qövslərində, üfiqi deformasiyaların, qitələrin direyfinin və okean dibinin genişlənməsi prosesinin öyrənilməsinə cəlb oluna bilər. Beləliklə, paleomaqnit üsulla həll olunan tektonikanın məsələsi təbii olaraq lokal, regional və qlobal hissələrinə ayrılır. Qoyulan məsələnin bu və ya digər kateqoriyaya ayrılması aşağıdakı əlamətlərinə görə aparılır. Lokal məsələlər. 1.Süxur bloklarının ölçüsü bir neçə on kilometrdən böyük deyil; 2.Bloklar bütöv də hərəkət edə bilər, yaxud da deformasiya olunar; 3.Blokların yerdəyişməsi Yerin səthinə paralel olması vacib deyil, kütlənin fırlanma oxunun istiqaməti istənilən ola bilər; 4. Paleomaqnit məlumatlar yalnız bir, çoxda böyük olmayan geoloji zaman intervalına aid edilir; 5. Kifayətdir ki, ayrılan Ι n
yaşını sübut edək; 6.Blokun sərhədləri hüdudunda paleomaqnit sahə bircinslidir; 7.Nəticələrin təhlili paleomaqnit istiqamətə əsaslanıb ( Ι n - nin ayrılan komponentin istiqamətinə); 8. Yalnız nisbi hərəkətlər təyin olunur. Regional məsələlər . 1. Blokun ölçüləri yüz kilometrlədir; 2.Blokların bərk və sərt olması vacib deyil, deformasiya bütün ərazidə paylanır; 3.Yerdəyişmə yalnız Yerin səthinə paralel olaraq dəyişir, ardıcıl olaraq fırlanma oxu Yerin mərkəzindən keçir; 4.Adətən paleomaqnit məlumat iki-üç (nadir hallarda daha çox) period üçün olur; 5. Bəzi məsələlər üçün Ι n -nin ayrı- lan komponentinin dəqiq yaşı tələb olunursa, digər məsələlərin həllində onun qırışıqlıqdan əvvəl yaşa malik olmasını sübut etmək kifayətdir; 6.Paleomaqnit sahə blok hüdudlarında prak- tiki olaraq bircinslidir; 7.Alınan nəticələrin təhlili paleomaqnit qütbə, həm də paleomaqnit istiqamətə görə aparıla bilər; 8.Formanın dəyişməsi, fırlanma, en dairələri üzrə 146
yerdəyişmə məsələlərinin həlli zamanı hərəkətin nisbi mütləq qiyməti (coğrafi şəbəkəyə nisbətən) tədqiq olunur; 9.Tədqiq olunan hərəkətin amplitudu geniş hüdudda dəyişir.
. 1.Blokların ölçüsü min kilometrlədir; 2.Bloklar möhkəmdir, onların formasının və ölçülərinin dəyişməsi blokların qırılması və bir-biri ilə birləşməsi zamanı baş verir; 3.Blokların yerdəyişməsi yalnız Yer səthinə paralel baş verir, fırlanma oxu Yerin mərkəzindən keçir; 4.Böyük geoloji zaman intervalları üçün paleomaqnit nəticələr az çox bərabər olmalıdır; 5.Süxurlarda ayrılan maqnitlənmə vektorunun komponentlərinin dəqiq yaşı məlum olmalıdır; 6.Blokun hüdudlarında paleomaqnit sahə nəzərəçarpacaq dərəcədə dəyişir; 7.Paleomaqnit üsulu ilə həll olunan əsas məsələlər: en dairələr boyunca yerdəyişmələr, blokların qarşılıqlı vəziyyətinin təyini; 8.Tədqiq olunan hərəkətin amplitudası min kilometrlərlədir, adətən mütləq yerdəyişmələr təyin olunur.
Yeni qlobal tektonikaya əsasən, yaxud hərəkət edən plitlərin konsepsiyası, məlumdur ki, üç hadisə üzərində qurulur: okean dibinin genişlənməsi, qitələrin dreyfi və plitələrin toqquşması üstəgəlmələrlə müşayiət olunan, qırışıqlıq qurşağın və ada qöfslərinin yaranmasına və onların deformasiyaya məruz qalması ilə müşayiət olunur. Bu hadisənin qiymətləndirilməsi paleomaqnetizm paleomaqnit tədqiqatlarından sonra mümkün olmuşdur. Qlobal tektonik məsələləri həll etmək üçün iki tamamilə bir-birindən asılı olmayan paleomaqnit üsül mövcuddur: o imkan verir ki, okean dibinin genişlənməsinin sürətini, hadisənin vaxtını və geoloji keçmişdə litosferin kontinental bloklarının yerləşmə vəziyyətini və rekonstruksiya etməyə imkan verir. Birinci paleomaqnit üsul (tarixi olaraq ikinci) geomaqnit sahənin inversiyasıyasına
147 söykənir: bu okean dibinin aktiv genişlənən qata əsaslanır (61- ci paraqrafa bax). Yaşı təyin edilmiş süxurlardan alınan nəticələrin köməyilə qurulmuş geomaqnit sahənin inversiyasının xronoloji şkalasını quraraq, okean anomaliyasının hər zolağının zamanla əlaqəsini qurmaqla okean dibinin izoxron aparmaqla və bununla okean dibinin inkişaf tarixini və bununla əlaqədar qitələrin litosfer plitlərinin dreyfini rekonstruksiya etmək olar. İkinci üsul paleomaqnit qütbün fərz olunan miqrasiyasına söykənir, mərkəzi dipol oxu prinsipinə uyğun olaraq Yerin fırlanma oxuna nisbətən dreyf prosesini, litosfer blokların vəziyyətinin dəyişməsini əks etdirməkdən ibarət dir. Müxtəlif blokların paleomaqnit qütblərini Yerin fırlanma oxu qütbü ilə birləşdirərək, bu blokların vəziyyətini istənilən epoxaların qütblərinə nisbətən təyin etmək olar, epoxadan - epoxaya qədər dəyişməni izləməklə qitələrin bloklarının qarşılıqlı yerləşmələrini rekonstruksiya etmək olar. Regional və lokal tektonik məsələləri həll etmək üçün paleomaqnit tədqiqatları tətbiq etməklə, yəni qırışıqlıq əyalətlərində ada qövslərində lokal strukturlarda bununla əlaqədar olan deformasiyaların öyrənilməsi sadə və şübhəsiz əsasa malikdir, geoloji əmələgəlmələrin istənilən deformasiyası geomaqnit sahədə qalıq maqnitlənməni əldə etdikdən sonra bu əmələ gəlmələrdə daşlaşmış paleomaqnit istiqaməti həmin çür deformasiyaya məruz qoyacaqdır. Belə məsələlərin həlli deformasiya olmuş və dəyişmiş kütlələri elə vəziyyətə gətirirlər ki, paleomaqnit istiqamətlər paralel vəziyyətə gətirilsin. Mərkəzi oxlu dipol modeli yuxarıda göstərildiyi kimi tektonikanın qlobal məsələsinin əsasını təşkil edir. Geomaqnit sahə iki sahənin cəmi kimi baxılır - əsrlik variasiya sahəsi və paleomaqnit sahəsi. Əsrlik variasiya (geoloji zaman yerdəyişməsində) tez dəyişir və onun orta inteqral qiyməti bir neçə on, yaxud yüz illər ərzində sıfıra bərabərdir. Paleomaqnit sahə dipol sahəsidir (düzünə, yaxud əks istiqamətli), Yerin mərkəzində yerləşir və yerin fırlanma oxu istiqamətindədir. 148
5.2. Paleomaqnit qütbün miqrasiyasının trayektoriyası Mərkəzi dipol prinsipinə uyğun olaraq paleomaqnit istiqamətin Yer qabığının istənilən yerində dəyişməsi lokal, regional və qlobal tektonik hərəkətlərin izidir. Buna görə də paleomaqnit qütbün trayektoriyası ümumilikdə götürüldükdə coğrafi qütbün Yer üzərində onun həqiqi izi deyil, ona görə də buna qütbün fərz olunan miqrasiyası deyilir. Buna baxmayaraq üfiqi tektonik hərəkəti, xüsusilə qlobal hərəkət zamanı qütbün fərz olunan hərəkətini göstərmək sadə və göz qarşısında olması çox rahatdır. Yer qabığında blokların trayektoriyalarının belə müqayisəsi o saat bu nisbi bloklar arasında horizontal hərəkətlərin miqyası, onun xarakteri və baş verdiyi zaman haqda fikir söyləməyə imkan verir və paleotektonik (qlobal regional) rekonstruksiya etmə zamanı birinci vacib mərhələ olur. Qütbün fərz olunan yerdəyişməsinin trayektoriyasını şimal quru hissələri üçün şimal, yaxud sakit okean ( λ=90÷
270 ° ) xəritəsində qurmaq əlverişlidir, haradakı şimal qütbü gec kembridə və fanerazoyda yerini dəyişdirmişdir. Qondvanın qitə və sub qitələri (Cənubu Amerika, Afrika, Hindistan, Avstraliya və Antarktida) cənub qütbün yerdəyişməsinin müqayisəsi üçün daha əlverişlidir. 5.3. Əsas plitələr üçün paleomaqnit qütbün miqrasiyası
Şimal yarımkürəsinin Şimali Avropa, Şərqi Sibir, və Şimali Amerika qitənin hissələrinin maqnit qütbülərinin yerdəyişməsinin trayektoriyasına baxaq (şəkil 44). Bu yerdəyiş- mələr özünə məxsus hörümçəyəbənzər şəkilə oxşayır. Bu onu göstərir ki, plitələrin müasir yerləşməsi qədim dövrlərdə baş verən üfiqi hərəkətlərin nəticəsidir. Paleomaqnit qütbün
Yüklə 1,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|