A. A. Baki- 009 Redaktor : Əməkdar elm xadimi professor M.İ.İsayeva Ali məktəb tələbələri üçün dərslik
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
141 qütbləşməsinin belə dəqiq öyrənilməsi ilk olaraq Türkmənistanda X.Nazarov və İ.A.Poqarski tərəfindən üst təbaşir (santon) süxurlarında aparılmışdır. Onlar göstərmişlər ki, R-N və N-R düzünə maqnitlənən məhdudlaşmış subzonanın sahəsi əksinə maqnitlənmiş sahəylə kəskin qütbləşmə xarakterinə malik sahədir. Sonralar bu tədqiqatlar Azərbaycanın Kiçik Qafqaz hissəsində inkişaf tapmış konyak-santon süxur- larında A.A.Xələfli tərəfindən aparılmış və belə nəticəyə gəlinmişdir ki, burada da qütbləşmə kəskin olaraq dəyişmişdir. Belə nəticəyə gəlinmişdir ki, qırışıqlıqların əmələ gəlməsi geo- maqnit sahənin istiqamətinin tez dəyişməsi dövrünə təsadüf edir, paleomaqnit qütbün bir yerdən başqa yerə tez hərəkəti baş verir. Belə ki, üst təbaşirdəki yerdəyişmələr konyak əksinə maqnitlənən zonasının santon düzünə maqnitlənən zonası ilə əvəz olunduğu dövrə təsadüf edir. Bu dəyişmə konyakda Cənub Qərb istiqamətində 10 0 , santon dövründə isə Şimali Şərq istiqamətində 10 0 təşkil etmişdir (şəkil 43). 4.10. Geomaqnit inversiyanın morfologiyasının mexanizmi İnversiya anı sahənin həndəsi formasının tədqiqi əsas verir ki, sahənin istiqamətinin dəyişməsi prosesi, sahənin dağılması və ya bərpa olunması, ritmik proseslərin hesabına olduğu güman olunur, yaxşı ifadə edilmiş ritmin periodu n ⋅10
3
ildir. İnversiyanın növü və onun fərdiliyi ritmlərin sayı ilə təyin olunur; öyrənilən kəsilişlərdə bir və bir neçə tam qütbləşmə müşahidə olunur. Daha çox xarakterik qütb yerdəyişmələri aşağıdakı növlərdən ibarətdir:
142
Şəkil 43. Konyak-santon yaşlı süxurlarda paleomaqnit qütbün vəziyyəti.
1.İnversiya bir ritmdə (ahəngdə) yerləşir, qəflətən sahənin istiqamətinin əvvəlki istiqamətin əksinə dəyişməsi baş verir, sahənin amplitudunun qısa fasilələrlə azalması ilə müşayiət olunur. Bu halda bir şeyi nəzərə almaq lazımdır ki, süxur əmələ gəlmə prosesində fasilələrin olması hesabına sahənin dəyişməsinin tam olmaması, kəsilişdə gizli fasilənin və yuyulmaların olması və s; 2.Bir neçə ritmli inversiya: sahənin gərginliyinin azalması və onu dayanıqlığının bir qədər itirilməsi müşahidə olunduqdan sonra qəflətən sahənin istiqaməti dəyişir. Növbəti bir-iki ritm özünü sahənin istiqamətinin tam və kəskin dəyişməsi ilə təsvir olunur.
Geomaqnit sahənin inversiyasının əsas xüsusiyyəti aşağıdakılardan ibarətdir: 1.Geomaqnit sahənin istiqamətinin dəyişməsi sahənin gərginliyinin 2-10 dəfə azalması ilə müşayiət olunur; 2.Sahənin gərginliyinin azalmağa başlamasından sonra və onun istiqamətinin dəyişməsindən qabaq sahənin lokal istiqamətlərinin dispersiyasının artması
143 müşahidə olunur; 3. İnversiyanın davametmə müddəti 1 ⋅ 10
3 – dən 2
⋅ 10 5
qədər olur; İnversiya prosesi zamanı geomaqnit sahənin dəyişməsin- də aşkar olunan qanunauyğunluq, əsasən keyfiyyət xarakteri daşıyır nəinki, kəmiyyət.
144
V FƏSİL PALEOMAQNİT ÜSULLA HƏLL OLUNAN TEKTONİK MƏSƏLƏLƏR Geologiyada istənilən tektonik hərəkətlər onun nəticəsi ilə öyrənilir, yəni kütlənin nisbi və mütləq hərəkəti ilə. Bu yerdəyişməni müəyyən etmək üçün kütlənin ilkin vəziyyətini bilmək lazımdır. Bunun üçün ən etibarlı istinad suyun səviyyəsi, yaxud üfiqi yatan layın səthi ola bilər. Ona görədə də ən yaxşı şaquli hərəkətlər və qırışıqlıqlar öyrənilmişdir. Nisbi üfiqi hərəkəti öyrənmək çox çətindir, bunun üçün layların kəsilişlərdə yaxşı təbəqələşməsi vacibdir. Adi geoloji tədqiqatların köməyilə nisbi və mütləq üfiqi fırlanmaları və mütləq üfiqi yerdəyişmələri, yəni coğrafi şəbəkəyə görə yerdəyişmələri, demək olar ki, təyin etmək mümkün deyil. Tektonik hərəkətləri öyrənmək üçün paleomaqnit tədqiqatların əhəmiyyəti onunla müəyyən olunur ki, məhz buna görə də paleomaqnit tədqiqatlar üfiqi yerdəyişmələri təyin etməyə imkan verir, beləliklə, tektonik quruluşlarda buraxılan məcburi boşluq doldurulmuş olacaq. Paleomaqnit üsulla üfiqi tektonik hərəkətin öyrənilməsi iki fakta əsaslanıb. Birinci paleomaqnit sahənin kəsilməzliyi (qitələr miqyasında sahənin dipol sahə olmasıdır) və süxurların yaddaşında geomaqnit sahənin təbii qalıq maqnit sahəsinin komponenti kimi izinin olmasıdır, bunu ayırmaq olar və süxurların əmələ gəldiyi müəyyən mərhələləri müqayisə etmək olar. İkinci fakt geomaqnit inversiyanın mövcud olmasıdır, geoloji keçmişdə süxurların yaddaşında düzünə və əksinə maqnitlənən zonaların dəyişməsi kimi müntəzəm olaraq təkrar olunur. Beləliklə, demək olar ki, istənilən süxur kütlələrinin fırlanması ilə baş verirsə, mütləq maqnit vektorunun həmin bucaq qədər fırlanmağa məcbur edəcəkdir (yəni süxurların yaddaşına həkk olunmuş təyin etdiyimiz paleomaqnit vektoru). Kütlələrin en dairələri boyunca hərəkəti öz növbəsində paleomaqnit əyimliklə təyin olunan Yüklə 1,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|