A. A. Baki- 009 Redaktor : Əməkdar elm xadimi professor M.İ.İsayeva Ali məktəb tələbələri üçün dərslik
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şəkil 44 Şimal qitələri üçün qütbün fərz olunan yerdəyişmə trayektoriyası: 1.Avropa; 2.Amerika.
- 5.4. Qarşılıqlı yerləşmiş iki qitənin rekonstruksiyası
- Şəkil 46
- Şəkil 47.
- Şəkil 53. Kiçik Qafqazın və qonşu ərazilərin qöfsvari əyilməsinin paleomaqnit üsulu ilə sübutu.
149
Şimal qitələri üçün qütbün fərz olunan yerdəyişmə trayektoriyası: 1.Avropa; 2.Amerika.
sadə yerdəyişməsinin zəminində Sakit okeanın ekvator əyalətindən şimala doğru bir neçə ilgək ayrılır: Şimali Amerika üçün gec trias paleogen və kembiri-silur üçün, Şimali avropa üçün eyni zamanda devon dövrü – orta karbon üçün, həmçinin Şərqi Sibir ordovik devon dövrləri üçün. Bu ilgəklərin vəziyyəti geoxronoloji şkaladan aydınca görünür ki, litosfer plitələrin hərəkətinin xarakterinə və istiqamətinə uyğunlaş- dırılmışdır. Qütbün fərz olunan yerdəyişməsi cənub qitələrinin (şəkil 45) trayektoriyaları üçün şimal qitələrinkindən nəzərə çarpacaq dərəcədə, hər şeydən əvvəl böyük amplituda ilə fərqlənirlər, xüsusilə ilkin paleozoy hissəsində cənub materiklərin, Hindis- dan və Avstraliya qitələrinin böyük miqyasda yerdəyişməsində özünü göstərir. Çox da böyük olmayan litosfer blokların yerdəyişmə trayektoriyası qırışıqlıq qurşağın forması yuksək mürəkkəbliyi ilə fərqlənirlər, bu da regional və lokal üfiqi hərəkətlərin olması ilə əlaqədardır.
150
Şəkil 45. Cənub qitələri üçün qütbün fərz olunan yerdəyişmə trayektoriyası: 1.Cənubi Amerika; 2.Afrika; 3.Avstraliya; 4.Hindistan; 5.Antarktida.
Paleomaqnit təyin etmələr qarşılıqlı yerləşmiş nöqtələrin qədim en dairələrinə və qütbə nisbətən vəziyətini, həmçinin meridianlara görə ərazinin yerləşdiyi yeri verir. Paleomaqnit məlumatlara əsaslanaraq deyə bilərik ki, eyni bir epoxa üçün heç bir üsulla həmin dövr üçün nöqtələr arasında uzunluq dairələrinin fərqini təyin edə bilmərik, əgər bu nöqtələr müxtəlif qitələrə (plitələrə, bloklara) aiddirsə və sonradan qarşılıqlı yerdəyişməyə məruz qalıblarsa. Onda bu məsələ o vaxt həll oluna bilər ki, bu blokların keçmişdə bir bloka, yaxud bir plitəyə mənsub olduğu məlum olsun, yəni müəyyən zaman intervalında onların qaşılıqlı vəziyyəti dəyişməyib. Bu məsələni həll etmək üçün iki üsul var, biri İrvinq üsulu 151 digəri isə Qrexem üsuludur. Qrexem üsulu qütbün uyğun gələn trayektoriyasını, birləşdirməkdən və kontinentin buna uyğun gələn trayektoriyası ilə çox sıx əlaqədar olan yerdəyişməsindən ibarətdir. Tutak ki, iki A və B kontinenti (1,2,…..10) epoxalar üçün qütbün iki seriya təyin olunmuş qiymətləri var (şəkil 46). Əgər kontinentlər 1,2,3, epoxalarda ayrıca hərəkət edib vəsonra 4 epoxada birləşiblər və qütbə nisbətən 4, 5, 6, 7, epoxalarda birlikdə yerlərini dəyişiblər, onların qütblərinin fərz olunan yerdəyişmə trayektoriyasının 4-7, hissəsində bir-birinə uyğun gəlir (şəkil 46 a). Fərz edək ki, 7 epoxada parçalanma baş verdi və sonralar qitələr bir-birinə nisbətən hərəkət edib (epoxa 8- 10), bunun nəticəsində qitələrin müasir vəziyyəti və bununla bərk bağlı olan yerdəyişmə əyrisi (şəkil 46,b) kimi olacaqdır. Ardıcıl olaraq yerdəyişmə əyrisində 10 nöqtəsindən başlayaraq bir-birinə uyğun gələn hissələri birləşdirsək aşkar olunacaq ki, əyrinin 4-7, hissəsi bir-birinə uyğundur (şəkil 46,v) və beləliklə A və B qitələrinin qarşılıqlı vəziyyətini tapırıq, 4 qitələrin birləşməsini 7, AB qitələrinin parçalanmasını göstərir.
Şəkil 46 . Bir plitənin hissəsi olan qarşı-qarşıya yerləşmiş iki A və B qitələrinin rekonstruksiyası (Xramov).
152
5.5. Super qitələrin əmələ gəlməsi və onların dağılması Pangeyin parçalanması və əmələ gəlməsi prosesini öyrənmək üçün ilk olaraq yerdəyişmə əyrisinin birləşdirilməsi üsulundan istifadə olunmuşdur. Bütün qitələr üçün qütblərini trayektoriyasının paleocoğrafi rekonstruksiyasını müqayisə edərək Veqener-Dyu-Toyta göstərdilər ki, əyrinin uyğun gələn hissəsində silur-gec trias intervalı müşahidə olunur (şəkil 47).
Şəkil 47. Pangeyin rekonstruksiyası zamanı paleomaqnit qütbün yerdəyişməsinin trayektoriya sxemi: 1-3- Pangey əmələ gələnə qədər Sibir, qondvan və Avramerika üçün qütbün yerdəyişmə sxemi; 4-9- qütbun mezozoy yerdəyişmə trayektoriyası (4-Hindistan; 5-Afrika; 6-Avropa; 7- Şimali Amerika; 8- Cənubi Amerika; 9- Antarktida).
Alp Himalay qırışıqlıq qurşağının Qafqaz seqmentində qədim hövzə olan tetisin və mezotetisin
153 bağlanmasının paleomaqnit üsulla rekonstruksiyası bu tədqiqatlar qurşağın əmələ gəlmə tarixini dərk etmək və geoloji kəşfiyyat işləri üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan Qafqaz qırışıqlıq qurşağı paleomaqnit nöqteyi-nəzərdən ən yaxşı öyrənilən ərazilərdəndir. Qafqazın Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan ərazisin- də aparılan paleomaqnit tədqiqatların nəticəsinə əsasən bütün tektonik inkişaf tarixini bir neçə etapa bölmək olar. Birinci etap triasa qədər olan etapdır ki, bu etap triasın sonunda qurtarır. İkinci etap bütün mezozoy erasını və paleogenin çox hissəsini əhatə edərək müasir vəziyyətinə gəlib çıxır. Keçmiş SSR-də buraxılan kataloqda Kiçik Qafqaz üzrə kifayət qədər təyin olunmuş paleomaqnit istiqamətin və qütbün qiymətləri dərc olunmuşdur. Eyni yaşlı paleomaqnit təyin ol- unmalar hər bir tektonik vahidlər üçün qruplaşdırılaraq qədim qütbün orta qiyməti hesablanmışdır (şəkil 48 ). Kiçik Qafqazın yura dövrü üçün tektonik rekonstruksiyası zamanı qonşu ərazilərlə bərabər Türkiyə, İran və Dağıstan üçün təyin olunan paleomaqnit qütbülərin qiymətindən istifadə edərək ərazinin fırlanma və yerdəyişmə hərəkətində iştirak etdiyi öyrənilmişdir və aşağıdakı kinematik parametrlər təyin edilmişdir: saat əqrəbi istiqamətində fırlanma hərəkəti, saat əqrəbinin əks istiqamətində, üstünlük təşkil edən fırlanma hərəkəti, həmçinin ərazinin şimala, yaxud cənuba yerdəyişməsi təyin edilmişdir. Dağıstan Alp qırışıqlıq qurşağının şimal sərhədində yerləşib və Ərəbistan sintaksisinin stuktur qövsündən çox uzaqda yerləşib. Dağıstan yuxarı qalxmış kənarları Skif platforması tərəfidən əzilərək qırışıqlığa məruz qalmış qum daşlarıilə təsvir olunub, Türkiyə və İran Alp qırışıqlıq qurşağının cənub sərhədində yerləşib. İranın qərb hissəsi Ərəbistan sintaksisinin struktur qöfsündə yerləşib. İran və Türküyə yuxarı qalxmış, əzilərək qırışıqlıqlarla təsvir olunan cavan oliqosen yaşlı vulkan əmələgəlmələri ilə təqdim olunmuşdur.
154
Şəkil 48. Kiçik Qafqazın və qonşu ərazilərin kəsilişlərindəki mezokaynozoy süxurlarında paleomaqnit istiqamətlərin paylanması.
Yura dövrü üçün aparılan paleomaqnit tədqiqatların nəticələrinin təhlili göstərdi ki, bu dövrdə Azərbaycan ərazisi 20 ο şimal en dairəsində yerləşmiş, indi isə 40-42 ° şimal en dairəsində yerləşdiyi en dairədən 20-22 ο , yəni indi yerləşdiyi ərazidən 2200-2300 ± 300 km cənubda yerləşmişdir (şəkil 49). Belə nəticəyə gəlmək olur ki, orta yura dövründən indiki dövrə qədər, yəni 160 mln. il ərzində ərazinin şimala doğu hərəkət sürəti ildə 1,3-1,5 sm olmuşdur.
155
Yura dövrü üçün Tetisin şərq hissəsinin paleotektonik rekonstruksiyası (İ.N.Sborşikova görə).
Tez təbaşir dövrü ərazi 25-27 ° şimal en dariəsində olmuş üfiqi tektonik hərəkətlər nəticəsində şimala doğru yerdəyişmənin sürəti ildə 1,1-1,2 sm olmuşdur (şəkil 50).
156
Şəkil 50. Tez təbaşir dövrü üçün Tetisin şərq hissəsinin paleotektonik rekonstruksiyası (İ.N.Sborşikova görə) (117).
Gec təbaşir dövrü isə ərazi 30-32 ° şimal en dairədə olmuş, üfiqi yerdəyişmə 8-10 ° olmuşdur, yəni1230-1250 km, bu dövrdə illik üfiqi yerdəyişmənin sürəti 1,5-2 sm olmuşdur (şəkil.51 ).
157
Gec təbaşir dövrü üçün Tetisin şərq hissəsinin paleotektonik rekonstruksiyası (İ.N.Sborşikova görə) (117).
Paleogen dövründə tədqiq olunan ərazi 34-36 ° şimal en dairəsində yerləşmiş indiki vəziyyətini almaq üçün cənubdan şimala doğru 700-800 km yerini dəyişərək müasir vəziyyətini almışdır, illik üfiqi yerdəyişmə sürəti 1,6-1,8 sm olmuşdur (şəkil 52).
Qafqaz ərazisi üçün alınan paleomaqnit qütbün koor- dinatlarını Gürcüstan, Ermənistan, Türkiyə, İran və Dağıstan ərazisində təyin olunan nəticələr Rus platformasının nəticələrilə müqayisə olunmuşdur. Dərc olunan məqalələrdə nəticələritəhlil edərək belə qənaətə gəlinib ki, Dağıstan ərazisi hazırda Kiçik Qafqazdan 2 ° şimalda yerləşməsiня baxmayaraq yura dövründə bunlar arasında məsafə 10 ° , yəni
158
Şəkil 52. Paleogen gövrü üçün Tetisin şərq hissəsinin paleotektonik rekonstruksiyası (İ.N.Sborşikova görə).
1100 km təşkil edirdi, gec təbaşirdə isə bu məsafə 8 ° ,
yəni 880 km olmuşdur, bunların hamısı göstərir ki, Kiçik Qafqazın ərazisi, nə də Dağıstanın ərazisi yura dövründə indiki kimi nə Avroasiya plitəsilə, nə də Ərəbistan plitəsinə məxsus olmamışdır, yəqin ki, Qafqaz meqazonasını başqa litosfer plitəsi kimi təsvir etmək olar və Avroasiya və Afrika qitəsi arasında yerləşmiş və hər iki plitədən nəzərəçarpacaq dərəcədə uzaq məsafədə olmuşdur. Tez təbaşir dövrü ərazinin şimala doğru yerdəyişmə sürəti bütün dövrlərdəki sürətdən kiçik olmuşdur. Belə güman etmək olar ki, bu dövrdə Qafqaz plitəsi şimala doğru hərəkəti zamanı başqa plitələrlə toqquşduğundan sürətini azaltmış və paleogen dövründə bu ərazi ilə Rus platforması arasında olan məsafə 6 ° , yəni 700-800 km olmuşdur və illik hərəkət sürəti 1,6-1,8 sm-ə çatmışdır. Ərazi üçün, eyni yaşlı strukturaların müxtəli f 159 yerляриндян əldə olunan paleomaqnit məlumatların təhlili, paleomaqnit xarakteristikaların belə müxtəlifliyə malik olmasını tektonik hərəkətlər hesabına olduğunu sübut edir. Kiçik Qafqazın və qonşu əyalətlərdə mezokaynozoy əmələgəlmələrində paleomaqnit tədqiqatlarından alınan mə- lumatlara əsasən belə nəticəyə gəlinib ki, paleogendən sonra Kiçik Qafqaz, İran, Dağıstan 23-30 ° saat əqrəbi istiqamətində Türkiyə isə 30-40 ° saat əqrəbinin əks istiqamətində dönmüşdür, həmin dövr ərzində ərazi şimala doğru hərəkət edərək Kiçik Qafqaz qövsünü yaratmışdır (şəkil 53).
Kiçik Qafqazın və qonşu ərazilərin qöfsvari əyilməsinin paleomaqnit üsulu ilə sübutu.
160
ƏDƏBİYYAT 1.Палеомагниталгия Храмоа А.Н., Гончаров Г.И. и.др. M,: Недра, 1982, 312 с. 2.Палеомагнетизи. Храмоа А.Н., Шолпо Л.Е. M,: Не- дра, 1967, 250 с. 3.Использование магнетизми горных пород для ре- шения геологических а задач. Шолпо.Л.Е. Издательство «Недра» 1977, 183 4.Земной магнетизм. Яновский Б.М. Издательство Ленинградского Университета, 1978, 587с. 5.Магнетизм горных пород. Нагата Т. Москва Мир:. 1965, 340с. 6.Палеомагнетизм эвгеосинклинальной зоны южного урала. Минибаев Р.А. Уфа, 1986, 140с. 7.Методы палеомагнитных исследований горных по- род. Белоконь В.И., Кочегура В.В., Шолпо Л.Е. M.: Недра, 1973, 232с. 8.Палеомагнетизм сборник статей Москва.: Издатель- ство Иностранной литературы, 1962, 404с. 9.Xələfli A.A. Kiçik Qafqazın şərq hissəsinin üst təbaşir süxurlarının paleomaqnetizmi. Bakı Universitetinin nəşriyyatı., 1998, 251s. 10. Халафлы А.А. Палеомагнетизм и проблемы сдви- говых деформации Малого Кавказа Баку, Тахсил, 2006, 205 с.
161 MÜNDƏRİCƏT
İşdə qəbul olunan şərti işarələr 3 FƏSİL I
Paleomaqnetizmin fiziki əsasları 6 1.1 Maqnetizm haqqında ümumi anlayış 8 1.2 Maqnitli cisimin potensialı 8 1.3 Maqnit sahəsi 10 1.4 Sabit maqnit 11 1.5 Maqnetiklər 12
1.6 Maqnit dipol anlayışı 14 1.7 Cərəyan keçən sistemlərin qarşılıqlı təsiri 14 1.8 Yerin maqnit sahəsi 15 1.9 Yerin maqnit sahəsinin elementləri 19 1.10 Cisimlərin əsas maqnit xassələri 22 1.11 Daşıyıcı minerallar və əmələgəlmə şəraiti 26 1.12 Yerin maqnit sahəsinin strukturu 38
1.13 Yerin maqnit sahəsinin əsrlik variasiyası və onun xüsusiyyətləri.
41 1.14 Yerin maqnit sahəsinin analitik təsviri 45
1.15 Maqnitlənmənin növü və maqnit halı 45 1.16 Süxurlarda ferromaqnit mineralların maqnit həssaslığı
50 1.17 Elastik gərginlikli maqnit anizatropiyası 56 1.18 Formaya görə anizatropiya 57 1.19 Təzyiqin qalıq maqnitlənməyə təsiri 58 1.20 Normal (izotermik) maqnitlənmə 59 1.21 İdeal maqnitlənmə 64 1.22 Temperatur maqnitlənmə 65 1.23 Vyazki (zamana görə) maqnitlənmə 67 1.24 Kimyəvi maqnitlənmə 69 1.25 İstiqamətlənmiş maqnitlənmə 70 1.26 Dinamik maqnitlənmə 71 1.27 Süxurların təbii qalıq maqnitliyi 72 162
1.28 Qalıq maqnitlənmənin stabilliyi 80
1.29 Süxurların paleomaqnit stabilliyi 88 1.30 Birinci və ikinci maqnitlənmə 90 1.31 Qalıq maqnitlənmənin stabilliyi 91
1.32 Süxurların paleomaqnit stabilliyi və Ι n
əhəmiyyəti
93 1.33 Süxurlarda əksinə maqnitlənmənin əmələ gəlməsi problemi
95 1.34 Ι n vektorunun Fişer paylanması funksiyasının gös tərilmə üsulları
99
FƏSİL II Paleomaqnit tədqiqatlar üsulu, texnikası və geoloji hədəflərin öyrənilməsi prinsipləri və istiqamətli nümunələrin götürülməsi. Paleomaqnit tədqiqatlar obyekti
103
2.1 Geoloji obyektin öyrənilmə sistemləri 104 2.2 İstiqamətli ştufun götürülməsi və nümunələrin hazırlanması
107
2.3 Astatik maqnitometr 109 2.4 Rok- generator 110
2.5 Süxur nümunələrində I n və
χ ölçülməsi 111
2.6 Yekun
Ιn vektorunun istiqamətinin təhlil üçün seçilməsi
114
2.7 Paleomaqnit qütbün koordinatlarının Vulf şəbəkəsində təyini
114 2.8 Süxurlarda Ι n
vektorunun qiymətinin real (düzgün) paylanması
116
2.9 Paleomaqnit təhlil üçün vacib olan Yerin müasir maqnit sahəsinin qanunauyğun paylanması
118
2.10 Yerin maqnit sahəsinin mərkəzi ox dipol sahəsindən kənara çıxması
118 2.11 Paleomaqnit sahənin modeli 120 2.12 Geomaqnit inversiyanın sübutu 121
163 2.13 Bir-birinə əks qütbləşmiş geomaqnit şkalanın tipləri 123
2.14 Birləşmiş təmizləmələr 124 2.15 Təmizləmənin nəticələrinin göstərmə yolları və onun təhlili
127 FƏSİL III Qədim maqnitlənmənin əmələ gəlməsinin təhlili 129
3.1 Paleomaqnit istiqamətin və paleomaqnit qütbün statistik təhlili
132 3.2 Geomaqnit sahənin qiymətinin təyininin əsas prinsipləri
133 3.3 Yenidən çökdürmə yolu ilə Yerin qədim maqnit sahəsinin H a qiymətinin təyini 135
3.4 Telye üsulu 136 3.5 İdeal maqnitlənmə üsulu 137 3.6 Pilləli yenidən maqnitləndirmə üsulu 137
3.7 Qədim sahə H a - nın qiymətinin Q faktoru vasitəs ilə təyini
138 FƏSİL IV Geomaqnit inversiya və geomaqnit qütbləşmənin şkalası
139 4.1 Geomaqnit qütbləşmə şkalasının tipləri 142 4.2 Lava axınlarında qütbləşmə epoxalarının yaşının təyini
144 4.3 Okean dibi çöküntülərdə geomaqnit qütbləş- mə zonaları 145
4.4 Xətti maqnit anomaliyalar şkalası 146 4.5 Maqnitostratiqrafik qütbləşmə şkalası, onun qurulma prinsipi və problemləri 148
4.6 Azərbaycanın maqnitostratiqrafik şkalasının qurulması 149
4.7 Geomaqnit inversiyanın mümkün mexanizmləri 158 4.8 Geomaqnit inversiyanın morfologiyasının nəticələri
159
164 4.9 Mezozoy inversiyası 162 4.10 Geomaqnit inversiyanın morfologiyası nəticələr 163
Paleomaqnit üsulla həll olunan tektonik məsələlər 165
5.1 Paleomaqnit üsulla tektonik məsələlərin həllolunma prinsipləri 168
5.2 Paleomaqnit qütbün miqrasiyasının trayek- toriyası 170
5.3 Əsas plitələr üçün paleomaqnit qütbün miqrasiyası 170
5.4 Qarşılıqlı yerləşmiş iki qitənin rekonstruksiyası 173
5.5 Super qitələrin əmələ gəlməsi və onların dağılması 175
5.6 Azərbaycan ərazisinin Qafqaz qırışıqlıq əyalətində inkişaf tapmış mezokaynozoy əmələgəlmələrində baş verən tektonik deformasiyaların xarakteri və palinspastik rekonstruksiyası
176
Ədəbiyyat 184
Yüklə 1,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|