A. A. Baki- 009 Redaktor : Əməkdar elm xadimi professor M.İ.İsayeva Ali məktəb tələbələri üçün dərslik
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.2. İstiqamətli ştufun götürülməsi və nümunələrin hazırlanması
- Şəkil 28.
- Şəkil 29.
- 2.5. Süxur nümunələrində I n və
93 qatları aparmaq mümkün olsun və Yerin qədim maqnitlənmə vektorunun istiqamətini dəqiq təyin etmək üçün şərtlər ödənilsin.
2.2. İstiqamətli ştufun götürülməsi və nümunələrin hazırlanması Paleomaqnit üsul vektoru kəmiyyətlərdən istifadə etdiyi üçün paleomaqnit tədqiqatlar zamanı nümunələr ərazidən götürülən zaman məkanda durduğu yerin cəhətləri təyin edilməlidir. Buna görə də layda düz səth seçilir və bu səthin üzərində durduğu yerin cəhətləri işarə olunur, yəni yatım istiqaməti qeyd olunur və sonra yatım bucağı ilə müasir maqnit qütbü arasında olan bucağın qiyməti yazılır və sonra yatım bucağı qeyd olunur. Bu ölçmələr kompas vasitəsilə aparılır. Süxurlar yatım şəraitindən laboratoriya və çöldə istifadə olunan texnikadan asılı olaraq istiqamətli ştuflar götürmək üçün bir neçə sistemdən istifadə edilir. Bunlardan hər biri nümunədə ilkin müstəvinin vəziyyətini bərpa etməkdən ibarətdir, çünki süxur əmələ gəldikdə üfiqi müstəvidə yerləşir. Bu müstəvi üzərində Yerin indiki maqnit meridianının istiqaməti qeyd olunur və onun elementləri yazılır. Əgər istinad müstəvisi ilkin üfiqi müstəvi deyilsə onda həmin müstəvinin yatım elementləri (tektonik əyimliyi) və ilkin üfiqi müstəvinin elementləri dəqiqliklə təyin edilməlidir, sonra bunun köməyilə bir sistemdən digər sistemə keçilir. Belə hesablamalarda böyük xətalara yol verildiyi üçün çalışmaq lazımdır ki, laylı çökmə süxurları öyrəndikdə nişanlanma müstəvisi əvəzinə lay əmələ- gəlmə müstəvisini seçməyə çalışırlar. Ştufları çöldə götürən zaman onun yatım müstəvisi və başqa elementləri düzgün təyin edilsin. Laylara malik olmayan bəzi süxurlarda istinad müstəvisi istənilən seçilmiş münasib müstəvi ola bilər. Yatım bucağını müstəvidə oxla yatım istiqamətində qeyd edirlər, bu xəttin azimutunu və onun yatım bucağı ölçülərək yazılır (şəkil 27). 94
Şəkil 27. Kompasın köməyilə ştufların istiqamətli götürülməsinin ardıcıl əməliyyatı.
Maqnit ölçmələri üçün nümunələr müxtəlif üsullarla hazırlanır. Laboratoriyada ştufdan daş kəsən maşınlarla eyniölçülü istiqamətlənmiş nümunələr hazırlanır; kubiklərin üzərində manit ölçmələri üçün oxun istiqaməti göstərilir (şəkil 28).
95 Şəkil 28. Maqnit ölçmələri üçün istiqamətli nümunələr. 2.3. Astatik maqnitometr Astatik maqnitometr xarici görünüşünə görə müxtəlif olan başlıqlı astatik maqnit sistemindən ibarət olan, elastik sapla gövdəyə birləşdirilən və başlığın köməyilə sistemin hərəkətini tənzimləyən, sistemin hər iki tərəfində nümunələri ölçmək üçün kiçik stoliklər qoyulmuşdur ki, nümunələri sistemin yanında dəqiq yerləşdirib ölçmək olsun və ölçmənin qiymətlərini qeyd etmək üçün qurğu, nümunənin maqnit sahəsinin hesabına sistemin dayanıqlı vəziyyətdən çıxmasını, yəni sapın burulma bucağını təyin etməyə imkan verir. Sadə astatik maqnit sistemi iki bərabər biri-birinin əksinə yönəlmiş maqnit momentinə malik olan və millə mökəm birləşmiş, üzərində güzgü olan və sapı bağlamaq üçün qulaqcığı olan sistemdir. Astatik maqnitometrlə ölçmələr nümunənin yaratdığı maqnit sahəsi ilə sistemin maqnitlərindən birinin yaratdığı
maqnit momenti arasında qarşılıqlı təsirinə əsaslanıb. Ölçmə prosesində nümunə elə yerləşdirilir ki, sistemə nümunənin maqnit momentinin bir komponenti təsir etsin. Nümunəni 180 ο
Maqnit sisteminə nisbətən nümunənin mümkün vəziyyəti və bu halda ölçülən komponentlərdən biri sxematik olaraq (şəkil 29) verilmişdir.
96
Şəkil 29. Astatik maqnitometrlə ölçmədə nümunənin maqnit sisteminə görə vəziyyəti.
Rok-generator, yaxud skin-maqnitometri ilk dəfə olaraq süxurların maqnitliyini I n ölçmək üçün A. Mak-Nişem tərəfindən 1938-ci ildə istifadə olunmuşdur. Həmin vaxtdan ədəbiyyatlarda müxtəlif növ rok-generatorların iş prinsipi təsvir olunmuşdur. Bu cihazın iş prinsipi dəyişən elektrik hərəkət qüvvəsinin (e.h.q) faza və amplitudunu ölçməkdən ibarətdir. Süxurdan hazırlanmış düzgün formalı nümunə qəbuledici makara içərisində maqnit sahəsində bərabər sürətlə fırlanmaqla e.h.q yaradır. M maqnit momentinə malik olan nümunənin fırlanması zamanı yaranan e.h.q - nin amplitudu fırlanma oxuna perpen- dikulyar müstəvidə M i komponenti ilə mütənasib- dir. M
i vektoru ilə iki oxlardan biri arasında əmələ gələn ψ 97 bucağı e.h.q –nin fazasıdır, onda nümunəni ardıcıl olaraq qarşılıqlı perpendikulyar oxlar ətrafında fırlatmaqla M vektorunun qiymətini və onun istiqamətini təsvir edən a və j bucaqlarını təyin etmək olar. Buraxılan xətaları qiymətləndirmək üçün nümunəni hər üç ox ətrafında fırlatmaqla ölçmələr aparılmalıdır.
χ ölçülməsi Astatik maqnitometrdə qalıq maqnitlənməni I-ci vəziyyətdə (şəkil 29), yəni ya aşağı, yaxud da yuxarı maqnit səviyyəsində aparırlar.II vəziyyətdə isə həm qalıq , həm də induksiya maqnitliyi ölçülür. Qalıq maqnitlənməni təyin etmək üçün ölçmələr maqnit sisteminin 6 dəfə bir tərəfində, 6 dəfə isə o biri tərəfində aparılır və aşağıdakı cədvəldəki kimi yazılır (cədvəl 4). Maqnitometrin bölgüsünün təyini hər gün aparılmalıdır. Bunu etalon nümunənin köməyilə aparmaq əlverişlidir. Nümunələrin ölçülməsi 6 vəziyyətdə aparılır, ölçmələr biri- birinə perpendikulyar oxlar üzrə aparılır, belə ki, hər ox ardıcıl olaraq bir-birindən 180 o fərqli olan iki vəziyyətdə olmalıdır. Bir nümunənin maqnit sisteminə nisbətən ölçülməsi 12 vəziyyətdə bunlardan 6 - sı sistemin bir tərəfində, 6-sı isə o biri tərəfində aparılır, sistemin o biri tərəfinə keçdikdə nümunə 180 ο ölçülən ox ətrafında fırladılır. Şkalanın bir bölgüsünün qiyməti ε ο
qiymətində (10 - 9 Si vah.) hər komponent üçün ayrıca aparılır.
Cədvəl 4 X
Y Z
D ' D=D +Az J α 63 Ι n 33 37
-4 33 36
-3 31 32
-1 22,5 265 -14 07
34 36 -2 28
31 -3 34
35 -1
H H R r -2 -6 0 -6 0 -2 8,5 8,7 4
98
ε ο
9 10 ) ( −
i n M Sİ/bölgü Götürək ki, maqnit sisteminin sağ tərəfində oxlar üzrə X,Y,Z ölçmələr fərqi X 1, Y
1, Z
1, sol tərəfdə isə X 2 ,Y
2 , Z
2 , olsun X=X 1 +X 2 ; Y=Y
1 +Y 2 ; Z=Z 1 +Z 2
∆Χ= X 1
2
∆Υ=Y 1
2
∆Ζ=Z 1
2 Bunların vasitəsilə maqnitlənmənin qiymətini Ι n və onu təsvir edən kəmiyyətləri a ' j və α 63 aşağıdakı kimi təyin edir lir. D və J maqnit momentinin M-in bucaqlarla ifadəsidir.
D-inhiraf , yaxud meyillik bucağı, J-yə isə əyimlik bucağı deyilir. Meyillik bucağını nümunələri oxlar üzrə ölçmə zamanı qiymətlər fərqinin işarəsindən asılı olaraq 5-ci cədvəldəki kimi təyin edirlər. a ' =arctg ); ( x y j=arc
) ( 2 2 y x z + və yaxud j=arcsin ); ( R Z R
2 =X 2 +Y 2 +Z 2 bu R vektorunun mütləq qiymətidir.
Cədvəl 5 Komponentlərin işarəsi a ' -nın qiyməti X Y
Yüklə 1,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|