A bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
37
Ağac tərəfdəki Mahmud-Abaddan baĢqa [yerdir]. Teymura aid tarix [əsərlərində] Kür çayının Ģimalında Mahmud-Abad otlaqlarından danıĢılır ki, burada Fəxrabad kəndi yanındakı Qalın-Günbəd adlı yerdə Teymur qıĢlamıĢ və onun arvadları da Sultaniyyədən gələrkən Kür çayını keçdikdən sonra həmin bu Mahmud-Abadda Teymurun qərargahına daxil olmuĢlar 98 . Buradakı Fəxrabad adının rusların beĢ verstlik xəritələrinin göstəricisində (s. 256) Cavad sancağında 66,35 uzun və 40,00 en [dairələri] arasında göstərilən Fəxruvar gölünün adında mühafizə olunduğunu demək mümkündür. [Bu vilayətlərin tat farscasında D hərfi R hərfinə çevrilir]. Səfəvi ġah Ġsmayılın səfərlərində də ġirvan Mahmud-Abadı deyilən ayrı bir Mahmud-Abad haqqında danıĢılır 99 . Elxanilərdən Keyxatu xan 1293-cü ildə Kür çayı sahilində Qutluq-Balıq adlı böyük bir Ģəhər inĢa etməyə baĢlamıĢdı 100 . ġəhər tikilərkən xanın özünün Dalan Navurda olduğuna əsasən, Ģəhərin Kürün Ģimal sahilində, adı çəkilən göllə Girdiman arasında, indi haqqında söhbət gedən “ġirvan Mahmud-Abadı” adlanan yerdə olduğu anlaĢılır. Sonralar bu Ģəhərin adına təsadüf olunmur. 1578-ci il dekabrın 26-da səfəvi ordusu Qarabağdan gəlib Kür çayını Qoyun ədli (P.V.) adlı yerdən keçib ġamaxı ilə Kür arasındakı Molla Həsənyurdu adlı yerdə Krım sultanı Adil Gəray sultanı əsir etmiĢdir 101 . Abbasqulu xan bu Molla Həsən Yurdunu Ağsu sahilində göstərir 102
. Ġki il sonra Adil Gərayın qardaĢı məĢhur Buqra Qazi Gəray həmin yerə Qızıl-ağac tərəfdən gələn səfəvi ordusu ilə döyüĢərkən məğlubiyyətə uğrayır 103
. Bu hər-halda Ağsu [çayının] indiki dəmiryolunun Sağırı stansiyasına yaxın axdığı sahillərində olmalıdır. Bu sıralarda ġirvanda Osman PaĢanın hüzurunda olmuĢ (-13-) osmanlı tarixçisi Ali, Adil Gəray xanın əsir götürüldüyü yeri “ġirvanın Mahmud-Abad adlı qəsəbəsinin ətrafında” olduğunu bildirir 104 .
Ağsu çayının üçsaatlıq Ģərqində yerləĢdiyini göstərir. Onun dediyinə görə, Mahmud Abad bir qəsəbə adı deyil, nahiyə adıdır və “bir böyük səhrada iki yüzə qədər məmur və abad kəndlərdən ibarətdir; [burada] illik min dəvə yükü əbriĢim hasil olduğunu deyirlər. Hər bir kəndi ayrıca bir qəsəbədir. Camesi və hamamları, Ģahı balıqları vardır. Əhalisi Erməni, Gökdolak, Türkmən Monqol və Qumuq tayfalarından [ibarətdir]. Bir qəbiləsinə də Ġt-Til deyirlər” 105 . Evliyanın verdiyi 98 ZN'Ġ,733. 99 Aləm-ara, s. 25. 100 Came ət-təvarix-e RəĢidəddin. Topqapı nüsxəsi, vər. 268. 101 Aləm-ara, s. 171-172; Abbasqulu xan, s.84, Qoyun oyli(?-P.V.) kəlməsini Qoyun ulamı Ģəklində yazmıĢdır. 102
Gülüstani-Ġrəm, 84. 103
Aləm-ara, s. 191. 104
Ali, Kunh əl-əxbar, qeyri-mətbu hissəsi, Yıldız nüsxəsi, № 2290, vər. 504. Nuriosmaniyyə, 505; Nüsrətnamə, № 4350, vər. 164 b .
105 Evliya Çələbi, II, 290. Evliya Çələbidəki bu Ġt-Tillər haqqındakı məlumat görünür Alidən alınmıĢdır: Kunh əl-əxbar, 499 b ; Nüsrətnamə, 123 b -125
a . Ali bu Ġt-Til (əslində hərəkəli “Ġt-Tebel”) Qaytaqlardan ƏrəĢdən Tiflisə gedərkən keçdiyi Qanıq - Alazanın Ģimalındakı dağlarda yaĢayan bir qəbilə kimi bəhs
38
məlumat düzgündürsə, Bakı və ġamaxı sancaqlarının Kür çayına bitiĢik cənub hissələrinin XVII əsrə qədər, yəni ĢirvanĢahlar dövründə çox abad olduğu anlaĢılır. Ərəbcə Dərbənd tarixində də bu məntəqədə bir neçə Ģəhər və qəsəbə adı çəkilir. Amma onların heç birinin adı indiki xəritələrdə görünmür. 1065-ci ildə (455 h.) Arran hakimi Ģəddadilərdən Əbü əl-Əsvar ġavur ibn Fəzl Kür çayını keçərək ġirvan vilayətinə bir neçə dəfə hücum edir. Bir dəfə ġirvanın Quyləmiyan (yaxud Duyləmiyan - P.V.) adlanan qalasını tutur. Ġkinci dəfədə Yəzidiyyə (ġamaxı), üĢüncü dəfədə Sədun kəndinə qədər gəlir (s. 29, 44). Sonrakı ildə (1064) də çayı yenə də keçərək Kerm (yaxud, Ker -P.V.), Qətran, Cəmadar (yaxud Həmədan - P.V.) adlı qalaları iĢğal edib dağıdır və bağlanmıĢ sülhə görə, Quyləmiyanı ĢirvanĢah Fəriburz ibn Salara qaytarır (s. 29, 45). Ərəblər Beyləqandan Qəbələyə Kürü Bərdhiç keçidindən keçərək gəlmiĢlər 106
. Səfəvilər tarixində bir də Qəbələ keçidi Məbər-e Qəbələ (P.V.) xatırlanır ki 107 , Bərdhiç - Cavad məntəqəsindən bir az yuxarıda olmalıdır. 1538-ci ildə səfəvi ordusu Qarabağdan gəlib Kür çayını keçdikdən sonra Surxab qalasını Surxab-e Kəldəmkilan (P.V.) aldı, sonra oradan Qəbələyə yürüĢ etdi 108
. Bu ərazidə bir Surxab Teymurun səfərnamələrində də xatırlanır (-14-). Teymur 1386-cı ildə Gürcüstandan ġəki istiqaməti ilə Qarabağa gedərkən Qəbələyə gəlmiĢ oradan gəlib Sorx qalasını iĢğal etmiĢ, sonra Surxab Qarabağına
gəlmiĢ, sonra [isə] Kür çayını keçərək Bərdə tərəfə getmiĢdir 109 . Bu
məntəqə haqqında çox müfəssəl məlumat verən osmanlı mənbələri burada təkcə Surxabdan bəhs etməyərək, “ƏrəĢ” və “AğdaĢ”dan da söhbət açırlar. Səfəvi salnaməçisi Ġskəndər MünĢi Surxab [barədə] soylədiyi hadisədən 3 il sonra (1551- ci ilin hadisələrində) ġəkiyə tabe olan qala kimi ƏrəĢdən (Bəl-de-yi ƏrəĢ - P.V.) də bəhs edir 110
. Osmanlı salnaməçilərinə görə, ƏrəĢ Ģəhərinin qalası yoxdursa da, içində böyük came məscidi vardır, [amma] burada Ģiələrin təzyiqi üzündən 50 ildir ki, cümə namazı qılınmamıĢdır. ƏrəĢ Katib Çələbiyə görə (s. 392), NuĢirəvan tərəfindən, Evliya Çələbiyə görə (II, 287) isə əfsanəvi Kəyumərs tərəfindən bina edilmiĢdir. Hər halda ƏrəĢ qədim bir Ģəhər kimi qəbul olunmalıdır. Buna əsasən Surxab qalasının ƏrəĢdən ayrı bir qala olduğu anlaĢılır. Teymur ġəkidən gələrkən Surxab istiqamətindən Qarabağ yaylaqlarına daxil oldu. Bir az sonra baĢ çəkdiyi Bərdə [onun] yolunun sağ tərəfində qaldı. Buna əsasən Surxab Qarasu, yaxud Göy
edir. Amma Evliyadakı monqolca kəlmələr orada yoxdur. Evliya Çələbi qədim ərəb səyyahlarından Əbu Düləf ibn Misar əl-Binazüyə bənzəyir. Onun marĢrutlarında coğrafi tərtibata çox ciddi riayət olunmamıĢdır. Arada yolunda təsadüf etmədiyi yerlərdən və qəbilələrdən danıĢır. BaĢqa müəlliflərdən və yaxud müasirlərindən öyrəndiyi yerlər barədə özünün gördüyü yerlər kimi yazır. Evliyanın bir çox alimləri maraqlandıran “Qaytaq-monqol” dili və qəbiləsi barədə verdiyi məlumatı Ali və Həmdullah Qəzvini ilə müqayisə edilərək təkrar tədqiqə ehtiyacı olan bir mövzudur. 106
Baladhuri, s. 203. 107
Aləm - ara, s. 484. 108
Aləm - ara, s.60. 109
ZN, I,407. 110
Aləm-araye-Abbasi, 62.
Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|