A bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
35
1067-ci ildə həmin ĢirvanĢah Yəzid ibn Əhmədin qızı ġamkuyəh bint Yəzid [də] Helestan qalasında (P.V.) vəfat etmiĢ və cəsədini ġabranda atasının məĢhədində (basdırıldığı yerdə) dəfn etmiĢlər (s.48). Məncə bu da həmin Gülüstan olmalıdır. Qala Gülüstan adı ilə 1122-ci ildən zikr olunur 83 . ġamaxı vilayətində belə bir Qız qalası beĢ verstlik xəritədə ġamaxının 35 kilometrliyində, Mərəzədən 10 km Ģərqdə, indiki Bakı-ġamaxı dəmiryolu xəttinin 5 km Ģimalında bir təpə kimi göstərilir. Amma Rəhimzadə Ġbrahim ÇavuĢ Özdəmirin vaxtında ġirvan və Azərbaycan hadisələrinə aid yazdığı əsərində “Gülüstan qalasının arxasında səfəvi əmiri Abdulla xanın sarayı” deməklə, ġamaxının lap yanındakı yoldan və yaxud indiki iki təpənin birisindən söhbət açır 84 . Samuel Gmelin 1770-ci ilin avqustun 20- də ġamaxıdan Ağsuya gedərkən Ģəhərin bir neçə kilometrliyində “Qəle-Gülüstan” xarabalığına gəlmiĢ, dağılmıĢ daĢ evləri görmüĢdür. [Müəllif] sonra deyir ki, bu xarabalıqların arxasında baĢqa səyyahların da xatırladıqları “Kuzkəllə” [adlı yer] vardır və bir təpənin üzərində yerləĢir. Bu bir sarayın (schloss) qalığıdır. Evin otaqları və ocaqları indi də görünür. Səyyah sonra buradan Ağsuya gəlmiĢdir (Reise durch Russland, III s. 71) 85 . Katib Çələbi (s. 345) Gülüstan haqqında “Sərt və mətin, uca, xüsusi gözəlliyə malikdir” deməklə kifayətlənmiĢdir. Həmin Ģəxs ġamaxıdan bir mərhələ (sic !) cənubda Kür çayı sahilində NovĢəhr qəsəbəsindən [də] söhbət açır (s. 395, 399). Dərbənd tarixində Yəzidiyyəyə yaxın Qəlabad adlı bir qala da xatırlanır (s. 47) ki, ĢirvanĢah IV Salar ibn Yəzidin qardaĢı Məmlan 1067-ci ildə burada sığınmıĢ və [sonra] öldürülmüĢdür. Cəsədi oradan Yəzidiyyəyə (ġamaxıya) aparılmıĢdır (s. 47). Bunun hansı yer olduğu məncə məlum deyildir. Məsudi dəniz sahilindəki Muğandan baĢqa guya indiki ġamaxı sancağının cənubunda ayrıca bir Muğaniyyə olduğunu göstərir 86 . Hər halda belə bir qəsəbə Kür çayının sol sahilində mövcud olmuĢdur. Necə ki, indi də Nəvahinin qərbində Muğan [adlı] stansiya vardır. Ġstəxrinin Gotha (C) nüsxəsində Araz sahillərində Vərsan ilə çayın (-11-) Kürə töküldüyü yer arasında Muğan göstərilir 87 . Kür çayının Araz ilə birləĢdiyi yerdə olan Cavad körpüsündən səfəvi 88 və osmanlı 89
mənbələri və Oleari 90 xəbər verirlər. Ərəblər dövründə burada [olan] və keçən dərsdə haqqında danıĢılan Bərzəncdən, daha doğrusu, “Bərdhiç”dən baĢqa [bir də]
83 Brosset, Histori de la Georqie, 1, 368. 84 Rəhimzadə, “Zəfəname-yi həzrət-i Sultan Murad”, Darülfünun, Halis Əfəndi, No 5732, vər. 35: “QızılbaĢlar... Gülüstanın baĢında olan qalanın yanından Abdulla xan Ģəkərməkanın bina etdiyi bünövrəsiz Sarayın önündən qəflətən Ģəhərə (ġamaxıya) soxuldular....”. 85 Bu abzas müəllifin III məruzəsinin sonunda verilmiĢ düzəliĢə uyğun əsas mətnə əlavə olunmuĢdur - P.V. 86 Müruc,II,69. 87 Ġstəxri, s. 189. 88 Aləmara,s.513. 89 Katib Çələbi (orijinalda səhifə göstərilmir - P. V.). 90 (Ġqtibas göstərilmir - P.V.) 36
Dərinqin adı çəkilir. Bərzənç haqqında Yaqut Kür məqaləsində “Bərdədən keçib Bədhiçə gəlinir” dediyi kimi, Bərzənc məqaləsində “Azərbaycanın hüdudunda bir Ģəhər olub Kür çayı ilə əhatə olunur” yazır. Görünür [Ģəhər] iki çayın arasında olmuĢ və bu səbəbdən də həm Kür, həm də Araza aid edilmiĢdir. Bundan baĢqa Ġbn Rusta da (s. 89) Bərdhiçi Araz çayı yanında, onun Kürə qovuĢduğu yerdə, Varsandan aĢağıda göstərir. Məsudi (Müruc, II, 75, 76) “Bərdhiç”i Bərvac (P.V.) kimi yazır və bunu Kür üzərində Bərdəyə aid bir qəsəbə kimi tanıdır, Arazın Kürə qovuĢduğu yerdə də “Sanariyyə adı ilə tanınan bir kənd”in olduğundan xəbər verir. Karaulov (VIII, 77) bunu haqlı olaraq, bugünkü “Səngər”lə eyniləĢdirir. Hər halda, “Bərdhiç” və “Sanariyyə”nin biri Kür, digəri Araz sahillərində olsalar da, çox yaxın olmuĢlar. Dərtiq (P.V.) yaxud, Dərniq (P.V.) adı ancaq Ġstəxrinin Gotha nüsxəsində mövcuddur 91 . Bu yer ġirvanın sərhəd məntəqəsi və eyni zamanda Araz çayının Varsan və sonra Muğan ərazilərini keçərək Kürə qovuĢduğu yerdə ġirvan kəndi kimi göstərilir. Dərniq kəndi hər halda, Kür çayının sol sahilində Bərdhicin qarĢısında, indiki Cavad və “Türkənd” kimi, qarĢı-qarĢıya mövcud olmuĢlar. Həmdullah Qəzvini (mətn, 218) Kür çayının Araz və Qarasu çayı ilə birləĢdiyi yeri Bazar Ənbarci adlandırır. Ənbarci elxani Ģahzadələrindən biridir 92 . [Bəs] Qarasu hansı Qarasudur? Türyan çay Qarasuyudurmu? Yoxsa, Arazın sol qolu olan Qarasudur? Katib Çələbiyə görə (s.396), Yurt Bazar Ənbarci Cavad deməkdir. 1604-cü ildə səfəvi ordusu Cusr-i Cavaddan (Cavad körpüsündən - P.V.) Kür çayını keçdikdən sonra Qarasu və Yasamal dağ keçidini aĢaraq ġamaxıya yaxınlaĢmıĢlar 93 . Qarasu və Ağsu adları RəĢidəddində də vardır. Ağsu, eyni zamanda monqolca “Çağan Muran” kimi də adlanmıĢdır 94 . Girdiman-çay hər zaman bu adı daĢımıĢdır. Bu ad Hüdud əl-aləmdə də vardır. RəĢidəddində Girdimanın sahilindəki səhra DəĢt-i Girdiman kimi adlanır. Abaqa xan 1265-ci ildə Cuci ulusu xanları ilə döyüĢlərində (-12-) Dəlan Navur (göldən Girdiman çölünə qədər [ərazidə] düĢərgə salmıĢdı 95 . Dəlan Navur indiki Hacıqabul gölü ola bilər. Həmin gölün yanında Qara Küdəri 96 .
haqqında “Ərminiyyədən baĢlayaraq Muğan hüduduna gəlir və Mahmudabadın yanında Kür çayına qovuĢur” yazıldığını xəbər verir 97 . Bu Mahmudabad Qızıl- 91 Ġstəxri, s.187, 189, haĢiyələri: Araz çayı Varsan qapısına çatana kimi axır, sonra təmiz bir yer olan ġirvanın Dərinq (Dərniq, Dərtiq) rustaqına yaxınlaĢana qədər axaraq Muğanda qurtarır və Kür çayı ilə qovuĢur (P.V.). Yenə bax: B.G.A. IV, 402, 404. 92 Onun nəsəb Ģəcərəsi barədə bax: Türk hüquq və iqtisad tarixi Məcmuəsi, I, s. 34. 93 Aləm ara, s. 513. 94 Came ət-təvarix, Topqapı nüsxəsi, vər. 242 b
95 RəĢidəddin, vər. 242 b . 96 Yenə də orada, vər. 283 a .
97 B. G. A., IV, 403: Ərminiyyədən baĢ alır və Muğan hüdudunda Mahmudabadın yanında Kür çayına tökülür və dənizə axır (P.V.).
Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|