A bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
42
böyük yol Üzərindəki Almalı körpüsü və keçidi olmalıdır. Buna görə osmanlı dovründəki ƏrəĢ qalasının yanındakı çay hal-hazırda poçt yolu üzərindəki Alcıqançaydan ibarətdir və qala da indiki Xaldan məntəqəsinə uyğun gəlir. Yalnız iki müəllifin ifadələri məsələni bir az qarıĢdırır. 1647-ci ildə ƏrəĢdə olan Evliya Çələbi Gəncədən ġamaxıya gedərkən Həzar Əhmədli (bugünkü) yerindən Mingəçevirə (bugünkü) gələrək Kür çayını keçib Gendərə (bugünkü Kəndək) kəndinə və sonra QuĢlunca belini aĢaraq ƏrəĢə daxil olmuĢdur. Bu müəllifə görə, ƏrəĢ RənaĢah adlı dağın ətəyində olub Türkiyənin Bursa Ģəhərinə bənzər, havası mülayim, bağlı-bağçalı bir yermiĢ. ġəhərin arxasındakı dağa türkmən qəbiləsi yaylağa çıxarmıĢ 123
. Dal Mehmet Asəfi PaĢada da ƏrəĢ ətrafında “Dağ üstü” [adlı yer] göstərilir 124 . Evliya Çələbinin dediyi doğru olub Mingəçevirdən ƏrəĢə gedərkən dağdan keçilməsi zəruri idi; Ģəhər Bursaya bənzəyirsə bu Ģəhəri indiki “Xan-Abad” ətrafında aramaq lazımdır. Asəfi PaĢa ƏrəĢi çox tərifləyir. ġəhərin böyük və qədim came [məscidi] vardı. Əhalisi sünni olduğundan Ģiələr tərəfindən çox cəfaya məruz qalırdı; yuxarıda da qeyd olunduğu kimi, [Ģəhərin] came məscidində 50 ilə yaxın müddətdə cümə namazı qılınmamıĢdır. ġəhərin ətrafı kanallarla əhatə edilmiĢ, abadlaĢmıĢ və bağçaları çox idi. Biziь vaxtımızda olduğu kimi, o vaxtlarda da bu yerlər ipək məhsulları ilə məĢhur olub, Ġran və Rum məmləkətlərinə çoxlu ip ixrac edərdi. Ətrafındakı bağlarında gözəl-gözəl saray və qəsrlər mövcud idi 125
. Evliya Çələbi Ģəhəri vəsf edərkən hərhalda mübaliğəyə yol vermiĢdir (-125-). Onun yazdığına görə, bu Ģəhərdə on min [damı] torpaq örtülü ev, 40-a qədər came [məscidi] - Üçüncü Murad camesi, Fərhad PaĢa camesi, on altı hamam, səkkiz yüz dükan, ətrafında yeddi boyük nahiyə və bunların hər birində yüz para abad kənd varmıĢ. Osmanlı ordusu gələn vaxtda Ģəhərin qalası yox idi. Lala PaĢa Ģəhərin xaricində ġah Bağı adlı yerdə otuz min əsgəri tuta biləcək böyük bir qala bina etdirdi. Bütün ordu və əhali iĢlədilərək qala bir həftə ərzində (oktyabrın 1-də) tikilib baĢa çatdırıldı. Bu qala torpaqdan (çiy kərpicdən - P.V.) tikilmiĢdi. Osmanlı müəllifləri qalanı təsvir etmiĢlər. Onların dediyinə görə, qalanın üç qapısı, dörd qülləsi olub, ətrafında da beĢ zira* dərinliyində xəndək atılmıĢdı 126
. ƏrəĢdə olanların rəvayətinə görə, bu qalanın qalığının bir hissəsi hal- hazırda Xaldanın Ģərq tərəfində mövcud olub Sultan qala kimi adlanır; 25-30 metr
123
E.Çələbi, II, 287-289. 124
ġücaətnamə, v. 22 b : Cənnət kimi ətrafı irmaq idi. Əhl-i hala dağın üstü bağ idi. 125 ġücaətnamə, v. 22 b : Ġpəyi Əcəmə, Quma gedir, Bil ki, yüz min yük dəxi Ruma gedir. v . 23 a : Malıyla dolu, ġaha kandır ƏrəĢ, Haqq budur, dopdolu çandır ƏrəĢ. Bağlar ilə ətrafı zeyneyləmiĢ (bəzəmiĢ) Ya müzəlləf (qıvrımsaç) yaxĢı bir candır ƏrəĢ. 126 Kunh əl-əxbar, vər. 495 a ; Nüsrətnamə, 117 a .
43
hündürlükdə kərpicdən tikilmiĢ bir divardır. Bu divarın Ģərq tərəfi Nemətabada kimi uzansa da, həmin hissə xarabdır. Bir də, Xaldandan AğdaĢa gedən yolun sağ tərəfində bir kurqan vardır ki, onun qədim ƏrəĢ sultanlarının məzarı olduğu zənn edilir. Xaldan ancaq rusların vaxtında boyümüĢ bir kənddir, onun came [məscidi] də sonradan tikilmiĢdir; Nemətabaddakı camenin isə osmanlılar dövrünə aid bidə olduğu zənn olunur. ƏrəĢin abidələri, təəssüf ki, tədqiq olunmamıĢdır və yaxud, biz belə tədqiqata təsadüf etməmiĢik. Osmanlılar dövründə ƏrəĢ az bir müddətdə bütün ġirvan bəylərbəyliyinin mərkəzi olmuĢ və ölkə aĢağıdakı 12 sancağa bölünmüĢdü: Qəbələ, AğdaĢ, ġaburan, Zərdav,
Sader (Saderu - P.V.) , Bakı, Salyan, Hövzə-Lahıc, Qara Ulus, ġəki, Axtı, Vanmir (görünür, indiki “Ġxir”). Az sonra Dərbəndə qədər bütün Dağıstan [ərazisi] osmanlı ordusuna tabe oldu, ġirvan vilayəti isə, mərkəz ġamaxıya köçürülməklə, ġamaxı bəylərbəyliyi adlandı. Dağıstan tərəfləri isə “Dərbənd bəylərbəyliyi” oldu. ġamaxı bəylərbəyliyi 7 sancaq* və 7 livaya*, Dərbənd bəylərbəyliyi isə 2 sancaq və 5 livaya bölündü 127
; və qədim ƏrəĢin (-126-) bölgüsündəki 12 sancaqdan üçü (ġabran, Axtı, Vanmir) Dərbənd bəylərbəyliyinə verilib, qalan doqquzundan bir çoxu da sancaq və liva kimi iki yerə ayrıldı: məsələn, əvvəlki bölgüdəki Hövz-Lahıc sancağından Lahıc sancağı və Hövz livası; AğdaĢ sancağından AğdaĢ sancağı və ƏrəĢ livası; Salyan sancağından Salyan sancağı və Mahmudabad livası təĢkil edilmiĢ oldu. Buradan görünür ki, o vaxtlarda da AğdaĢ ilə ƏrəĢ sancaq idarəsi altında toplana bilmiĢ və həm də, ayrı-ayrı idarəçiliyə ayrıla bilirdilər. ƏrəĢ həmiĢə ġəkiyə yaxın, əksər [vaxtlarla] ona tabe olan bir nahiyə kimi göstərilir. Hüdud əl-aləmin müəllifi (vər. 33 a ) “Bərdə qapısında” Mübarəki adlanan böyük bir kənddən bəhs edir. Bu müəllifə görə, rus quldurları (944 miladi tarixdə) Bərdəyə hücum etdikdə onların düĢərgələri burada olmuĢ və həmin Mübarəki ġəki vilayətinin Bərdə tərəfindəki sərhəd məntəqəsi imiĢ. Ərəbcə Dərbənd tarixində rusların bu Ģəhərlər haqqında, baĢqa əsərlərdə təsadüf olunmayan, məlumatlar varsa da, burada Mübarəki adına təsadüf olunmur. Bu mahal da Kür çayının sol sahilində, indiki ƏrəĢ sancağında, bugünkü dəmiryolu korpüsü ilə Piruzə arasında olmalıdır.
[isə] Qanıq çayının sol qolu olan Əgriçay hövzəsində ayrı-ayrı Ģəhər və vilayət adlarıdır. Hər ikisinin cənub hüdudları çox yerdə Kür çayına kimi gəlib çatır. Hər ikisi də keçmiĢ zamanlarda Albaniyaya daxil olmuĢ, lakin ġirvana daxil olmamıĢlar (13). Amma son zamanlar ĢirvanĢahlar tərəfindən tutulduqdan sonra xərac verməli olmuĢlar. Qəbələ Ģəhərinin xarabaları hal-hazırda Nuxa sancağında
127
Ali Kunh əl-əxbar, Yıldız nüsxəsi, № 2290 vər.297 a ; ġamaxı bəylərbəyliyinə [daxil olan] sancaqlar: Lahıc (P.V.), AğdaĢ (P.V.), Qəbələ (P.V.), Səlyanə (P.V.), Zərdab, ġəki (P.V.), Baku; livalar: Hövz (P.V.), Sader (yxarıda göstərilən), Sirhan (P.V.), Əsani (P.V.), Xodadərd (P.V.), ƏrəĢ (P.V.), Mahmudabad (P.V.), Dərbənd bəylərbəyliyinin sancaqları: ġaburan (P.V.), Axtı (P.V.); livaları: Quba (P.V.), MüĢkür, Kürə, Çıraq, Rustov, Hammerdə (türkcəsi, VII, 259) bu adlar səhv verilmiĢdir. Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|