A bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ə.Z.Vəlidi Keçən nüsxələrdəki bəzi xətaların təshihi 148
- AZƏRBAYCANIN TARĠXĠ COĞRAFĠYASI
48
Keçən nüsxələrdəki bəzi xətaların təshihi 148
S. 71, sət. 5: “əl-Salma” əvəzinə “əl-Sulami” oxumalı. S. 72, sət. 18: “40.000” əvəzinə “ancaq 40.000” oxumalı. S. 77, sət. 3: “Azizə” əvəzinə “əzıze” oxumalı. S. 79, sət. 4-dən sonra bir sətir düĢmüĢdür: “Ərəbcə Dərbənd tarixində də bu məntəqədə bir neçə Ģəhər gostərilir”. Həmin səhifədə aĢağıdan sət. 1: “Müruc, II, 69” oxumalı. S. 79, sət. 20-yə əlavə: Camuel Gmelin 1770-ci ilin avqustun 20-də ġamaxıdan Ağsuya gedərkən Ģəhərin bir neçə kilometrliyində “Qəle-Gülüstan” xarabalığına gəlmiĢ, dağılmıĢ daĢ evləri görmüĢdür. Müəllif sonra deyir ki, bu xarabaların arxasında baĢqa səyyahların da xatırladıqları “Kuzkəllə” [adlanan yer] vardı və bir təpənin üzərində idi. Bu bir sarayın (Schloss) qalığıdır. Evin ortaları və ocaqları hələ də görünür. Sonra səyyah buradan Ağsuya getmiĢdir (Reise durch Russland, III, s. 71). S. 80, sət. 9: “nəqlən” əvəzinə “baĢqa”; sət. 14: əl-məraufə (P.V.) əvəzinə əl-mərufə (P.V.); S. 82, aĢağıdan sət 1: “Bəlazuri, s. 203”; aĢağıdan sət. 7: “əl- Əcəli” əvəzinə “əl-Bənazii” oxumalı (-132-).
148 Ə.Vəlidinin əvvəlki məruzələrinin mətnindəki səhvlərə dair verdiyi düzəliĢlər tərcümə zamanı nəzərə alınmıĢ və mətnin müvafiq yerlərinə keçirilmiĢdir- P.V.
49
(Keçən mətnin davamı)
erməni mənbələrində ġakha, ərəblərdə ġəki (P.V.), ġəkə (P.V.; Ġbn Xordadbeh, 123; Ġstəxri, 183; Bəlazuri, 205), ġəki (P.V.; Yaqut), ġəkən (P.V.; Ġbn əl-Fəqih, 293; Bəlazuri, 194), ġəkin (P.V.; Məsudi, Müruc, II, 68) və s. kimi yazılmıĢdır. Onun Ģərqdə hüdudu Göyçay idi, qərbdə Qanıq və QaĢqa-çay ilə Gürcüstanın Kaxetiya vilayətindən ayrılırdı. Qədim coğrafiya alimləri keçmiĢ ġəki Ģəhərinin topoqrafiyasına, Ģəhərin və vilayətin sakinlərinin etnik mənsubiyyətinə və dilinə aid dəqiq məlumat vermirlər. Hal-hazırda ġəki sancağında “Udi”lər vardır. Onlar miladın ilk əsrində Strabonun [əsərində] xatırlanan “Uti”lərin qalığını təĢkil etmiĢ olmalıdırlar. Əvvəlcə bu qəbilə Kürün cənubunda, indiki Gəncə, ġamxor, Tavus tərəflərdə rnəskunlaĢmıĢdı. Ərəblər gəldiyi vaxt belə idi (Bəlazuri, 203). Onların 15.000 nəfərə qədər davamçıları indi qismən ortodoks erməni-gürcü xristianlığında olub, Nij, Sultan-Nuxa və VartaĢen kəndlərində yaĢayırlar. Dilləri Dağıstanın cənub-Ģərq dilləri qrupuna daxil olub çox qədimdən müxtəlif türk Ģivələrinin təsirinə məruz qalmıĢdır və Markvart türkcənin udi dilinə təsirini çox qədim zamanlara aid edir 149
. Mən, onların adlarının Xəzər xaqanı Harunun məktubunda olan türk qəbilələri siyahısındakı bir ada (Awuz) oxĢadığından və baĢçılarının da, Təbəriyə görə, Tarxan ləqəbi daĢıdığından, onların türk olmasını ehtimal edirəm. Hal-hazırda Sultan-Nuxa udiləri yalnız türkcə danıĢırlar. Məsudinin dövründə ġəki əhalisi xristian olub aralarında müsəlman tacir və sənətkarlar yaĢayırdı. [Buranın] hakimi Azərnərsəh ibn Humam adlı bir nəfər idi 150
. ġirvan və Dağıstan hakimləri kimi Arranın Mihrəkan xristian zadəganları da özlərini sasani mənĢəyindən göstərməklə xoĢlanırdılar; onların arasında Sasani Atrnərse adını (-145-) daĢıyanlara IX əsrdə də təsadüf olunur 151
. Məqdisiyə görə (s. 376) “ġəki düz yerdədir. Əhalisinin əksəriyyəti xristian olub, Ģəhərin came [məscidi] müsəlmanların bazarında [yerləĢir]”. Buna əsasən keçmiĢ zamanlarda müsəlmanların bazarının xristianlardan ayrı olduğunu [söyləmək olar]. Həmin müəllif sonra (s. 382) bu Ģəhərin Tiflisdən Dərbəndə gedən dağ yolunun üzərində olduğunu göstərir. Tiflisdən Telaviyə (indiki) iki mərhələ, Telavidən ġəkiyə iki mərhələ, ġəkidən Ləkzana (P.V.) iki mərhələ, ġəkidən Dərbəndə ( Bab - P.V.) üç
149 Streifzuge, s. 49. 150 Məsudi, Müruc, II, 68. 151 Brosset, Histore de la Georgienne, I, ikinci qisim, 480. 50
mərhələ məsafə vardır. Hüdud əl-aləmin müəllifinə görə, ġəki 70 fərsəxə qədər uzanan bir vilayətdir. Abad və zəngindir (vər. 33 b ). Məqdisi ġəkini də, Qəbələ kimi, kiçik bir Ģəhər sayır (s. 51). Ərəbcə Dərbənd tarixinə görə, ġəkidə hakim olan sülalə hələ XI əsrdə belə qeyri-müsəlman idi. 1067-1072-ci illər arasında ġəki hakimi kimi Əxsərtənah ibn Kalbəq göstərilir. Bu əsərin müəllifi həmin Əxsərtənahı məlun ləqəbləndirir (s. 31). Səlcuqilərdən əvvəl ġəkinin ĢirvanĢahlara tabe olmadığı anlaĢılır. 1067-ci ilin martında ĢirvanĢaha tabe olan Hərhəri bin Kərki (P.V.) üsyan qaldırıb ġəkiyə yaxın “Hire-Manastrı?” (Dəskərət əl-Hire - P.V.) adlı yeri iĢğal edir və onu ġəki hakimi Əxsərtənah ibn Kalbəqə verir; ĢirvanĢah Fəriburz ibn Salar əsgər toplayıb Dəskərəti geri almaq istəsə də, buna müvəffəq olmur (s. 47). 1067-ci ilin sonunda səlcuqi Alp Arslan ġəkini fəth etdi; lakin Ģəhərin hakimi Əxsərtənahı görünür öz yerində saxladı. Çünki Alp Arslanın döyüĢlərində iĢtirak edən Ģəddadilərdən Arran hakimi Fəzl ibn ġavur geri dönərkən onun yolunu kəsən abxazlılar tərəfindən əsir götürülərək Əxsərtənahın əlinə verilmiĢdi. O da, onu Abxaz hakiminə verir; lakin Fəzl son nəticədə azad oldu (s. 30, 31). 1071/2-ci ildə ĢirvanĢah Fəriburz həmin Fəzl ibn ġavurla ittifaq bağlayıb ġəkiyə tabe olan Maluğ qalasını fəth etdilər (s. 28, 31, 44, 50). Bura əvvəlcə müsəlmanlara aid olduğu halda, Əxsərtənah onu iĢğal edib buraya müsəlman olmayan [bir nəfəri] naib təyin etmiĢ imiĢ. Həmin Maluğ ġəkinin Ģərqində Kökçə sancağında yerləĢən Balıx kəndi ola bilər (beĢ verstlik xəritədə 65 30 -41
00 ). Həmin ildə ĢirvanĢah Fəriburzun qardaĢı Kərdəhəm bin Salar ġəkidə vəfat edir və cənazəsini ġamaxıya gətirərək dəfn edirlər (s. 50). Buradan ġəkinin həmin 1071/2- ci ildə ĢirvanĢahın idarəsinə keçdiyini və Əxsərtənahın da Gürcüstana tərəf çəkilmiĢ olduğunu anlamaq mümkündür. Bundan sonra da ġəki gürcülərlə ixtilaf obyekti olmuĢdur. 1117-ci ildə buranı gürcü knyazı David istila etmiĢdir. 1225-ci ildə (16) xarəzmĢah Cəlaləddin ĢirvanĢah Fəriburzdan MəlikĢah Səlcuqi dövründə ġirvan üzərində müəyyənləĢdirilmiĢ vergiləri tələb etmiĢdi; ĢirvanĢah isə “MəlikĢah dövründə ġəki və Qəbələ bizə aid idi, indi deyildir” (-146- ) cavabını verərək verginin həmin nisbətdə azaldılmasını istəmiĢdi 152
.
Yaqut Həməvi (ġəki - P.V. - məqaləsində) “ġəki Ermənistanda (mənbədə “Ərminiyyədə” kimi verilir - P.V.) bir vilayətdir; ġəkinin dəriləri (gön-dərisi) buraya aiddir və məĢhurdur. Tiflisə yaxın, Kür çayı üzərindədir (sic!)” yazır 153
. Monqollar dövründə ġəki böyük əhəmiyyət kəsb etməmiĢdir. Həmdullah Qəzvinidə adı belə çəkilmir. Teymurun dövründə [ġəki] fatehin Gürcüstan səfəri ilə bağlı xatırlanır 154 . Teymur gəldiyi zaman burada monqolların Oyrat qəbiləsindən Seyid Əli ġəki hakimi idi. Onun oğlu [Seyid Əhməd - P.V.] Teymur,
152 Nəsəvi, mətn, s. 146,176. 153 Müsyo Minorski (E.Ġ., ġəki məqaləsi) Yaqutdakı ġəki dəriləri buraya aiddir (P.V.) cümləsini ġəki ətrafındakı bir kəndə aid olduğunu zənn etmiĢ və bunun da indiki VarteĢenin qərbindəki Calut kəndindən ibarət olduğunu söyləmiĢdir ki, əlbəttə bu, yanlıĢ fikirdir. 154 Z.N.1.731; II, 204,218,222. Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|