A bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AZƏRBAYCANIN TARĠXĠ COĞRAFĠYASI
39
çay hövzələrinin birində olmalıdır. Sonra Teymurun səfərnaməsində Kür çayının buradakı sol sahilinin, bu çayın qarĢısındakı cənub tərəfin Arran Qarabağı adlanması müqabilində, Surxab Qarabağı kimi tanınması [fikri] də diqqətə layiqdir (14). Hər halda Teymurun dövründə Surxab adlı [qala] ƏrəĢ və AğdaĢ qalalarından ayrı bir qala olmuĢdur (-15-).
40
( Keçən mətnin davamı) ġirvanın 1578-ci ildəki osmanlı sancağına [uyğun] inzibati bölgüsündə Zərdab sancağı göstərilir. Rəhimzadə Ġbrahim çavuĢun Özdəmir Osman PaĢanın ƏrəĢdən Salyana gedərkən Zərdaba gəldikdən sonra ġamaxıya döndüyü haqda verdiyi Ģərhdən açıq-aydın anlaĢıldığı kimi, bu “Zərdab” hal-hazırda Qəbələ və Göyçaydan Qarabağa, Harfaradinaluya keçən yolun üzərindəki “Qarasu” mənsəbində, Kürün sol sahilində olan “Zərdab” qəsəbəsindən ibarətdir. Məncə, Surxab da, Qəbələ keçidi də bu yolun üzərində olmuĢdur. Üçüncü və dördüncü Murad dövrlərindəki səfərlərdə osmanlı ordusunda çox nurlu əsilzadələr iĢtirak etdiyindən ƏrəĢ vilayəti və ümumiyyətlə, ġirvan haqqında olduqca ətraflı məlumat verilsə də, Cənubi Qafqaza (və ümumiyyətlə, Qafqaza) aid Avropa və xüsusilə, rus coğrafi və arxeoloji elmi nəĢrləri Ġstanbulda çox az olduğundan həmin məlumatın istənilən kimi tədqiqi mümkün olmur. 1578-ci ildə Lala Mustafa PaĢa Tiflisdən gələrkən ikinci gündə Qabır, yəni Yora çayını keçib onun sol tərəfi istiqamətində [hərəkət edərək] sentyabrın 12-də Qanıq, yəni Alazan çayının kənarına yetiĢdi 111
. Burada çayın keçidini tapmadığından 10 gün qaldı. Bu anda, Gəncə vilayətində olan səfəvi ordusu Kür çayını Alazan mənsəbindən yuxarıda olan Qoyun-keçidi adlı yerdən keçərək 112 osmanlı ordusuna hücum etsə də, Lala PaĢanın əmri ilə Özdəmir oğlu Osman PaĢa və baĢqaları Qabır (yəni Yora) çayını keçərək türkmənləri (səfəviləri - P.V.) qovdular və gəldikləri keçidə çata bilməyən türkmənlər Kür çayında qərq oldular. Lala (-123-) PaĢa ordusu ilə sentyabrın 22-də Qanıq çayını, təlafat verərək, keçdikdən sonra arada üç yerdə dayanaraq Samsix və Cəlayir mənzillərinə daxil oldu və sentyabrın 25-də (rəcəb ayının 22-də) ƏrəĢə çatdı. Burada iki həftə qaldıqdan sonra oktyabrın 9-da ƏrəĢdən hərəkət etdi, Çaykənan (ƏrəĢ çayı kənarı), Dəhnə, Topraqqala dayanacaqlarından keçdikdən
111 Ali (Nüsrətnamə, Nuri-Osmaniyyə nüsxəsi, vər. 132 b ) Tiflis ilə Qanıq arasındakı yerləri belə göstərir: Qəbirsu kənarı, Qarasu baĢı, Buzdi dəyirmanı, Aslan Asqurə, Çağan Asqurə, Ġllen uyuğu, Topqavaq danqı, Suyun (yəni Qanıqın) bəricanibi - P.V.). 112 Qoyun keçidinin Kür çayı [üzərində] olduğu “Zəfərnameyi Murad xan” [əsərində] də (Xalis Əfəndi, № 5732, vər. 19) aydın göstərilmiĢdir: “Kür nəhrini Qoyun keçidi adlı yerdən və keçiddən übur edib (keçib)”. Evliya Çələbinin (11,289-290) bu keçidi ġəki tərəfdə və Qanıqda göstərməsi və oradakı müĢahidələrinə və müsahibələrinə aid hekayələri baĢdan-baĢa uydurmadır.
41
sonra, ordusunu keçirmək üçün xüsusi hazırladığı körpü ilə Qanıq çayını keçdi və bu çayın sağ sahili ilə Tiflisə doğru irəlilədi 113
. ƏRƏġ - Hal-hazırda Yevlax dəmiryolu stansiyasından Nuxaya gedən Ģose yolunda Yevlax tərəfdən ilk dayanacaq olan Xaldan qəsəbəsi xalq arasında “ƏrəĢ” kimi də adlanmaqdadır. Qədim ƏrəĢ Ģəhərinin mərkəzi hissəsi indiki Xaldanın üç km. Ģərqində olan Nemətabad (xalq arasında Nəmətava, xəritələrdə Nəmədabad) kəndində olduğu göstərilir. Səfəvi və osmanlılar dovründəki ƏrəĢ də elə bura olmalıdır. Osmanlı mənbələri bunu təsdiq edir. Lala Mustafa PaĢanın yuxarıda göstərilən marĢrutuna görə, ƏrəĢ qalası Qanıq (Alazan) çayından üç mənzildə*, yəni 60-70 km. məsafədə mövcud olmuĢdur. Yenə orada “ƏrəĢ çayı kənarı” sözləri verildiyindən çayın da qəsəbənin adını daĢımıĢ olduğu aydınlaĢır. Katib Çələbi 114
və AĢıq Çələbinin 115 yazdıqlarına görə də ƏrəĢ qalası “ƏrəĢ nəhri” sahilindədir. Özdəmirin dəstəsində olan Əbubəkr ibn Abdullah Ulufəciyə görə, ƏrəĢ Kür çayı sahilinə yaxındır 116 . “Zəfərnameyi Sultan Murad xan” [əsərinə] görə də belədir 117 . Həmin ƏrəĢ qalasının yanında Kür çayı üzərində əvvəlcə bir körpü mövcud olmuĢ, səfəvi ordusu qaçarkən yıxılmıĢ və hərrə ilə doğranaraq dağıdılmıĢdır. Yəni körpü taxtadan idi. Osman PaĢa onu təmir etdi. Bu münasibətlə [ona] “ƏrəĢin qarĢısındakı körpü” deyirlər 118
. Hətta ƏrəĢdəki osmanlı qarnizonu [əsgərləri] ön tərəfdən onlara hücum edən səfəvi əsgərlərinə qarĢı topdan atəĢ açaraq cavab verirdilər 119
. Sonralar Nadir Ģah da, Dağıstan səfərindən Gəncəyə (-124-) dönərkən, Qəbələ yanındakı QutqaĢendən yolunu davam etdirərək Kür çayını ƏrəĢ körpüsündən keçib Gəncəyə gəlmiĢdi 120
. Körpünün qarĢı tərəfində Həlu ( Hələv - P.V.) nahiyəs 121 movcud idi. Lala Mustafa PaĢanın geri dönərkən [gəldiyi] marĢrutunda adı çəkilən yerlərdən [biririnin] – “Dəhnə”nin bu gün Gəncədən Yevlax istiqaməti ilə Nuxaya gedən Ģose yolu kənarındakı Böyük və Kiçik Dəhnə yeri olması mümkündür. [Bu ad] rus xəritələrində Daqana, yaxud da, Doqina kimi əks olunmuĢdur 122 . Torpaqqala Əyriçayın Qanıqa (Alazana) qovuĢduğu yerin Ģimalındakı Torpaqqala, “Körpü” isə oradan 8-10 km aralıqda olan və qədim
113 ƏrəĢdən Tiflis tərəfdə Kür çayına qədər olan dayanacaqlar Alinin əsərində (Nüsrətnamə, göstərilən vərəq) belə verilir: ƏrəĢ, Çaykənan, Dəhinə, Torpaqqala, ÇəsrəkbaĢı, BünyadəĢd, Qapucəsrəkə, Sultancıq, Ərnadərti, Qəbirsuyu, SağĢiclə, Kənar-e ab-e Kür. (P.V.). 114 Cahannüma, s. 395. 115 Ayasoriya nüsxəsi, № 2598, vər. 247 a .
116 “Tarix-i Özdəmir Osman PaĢa”, Paris nüsxəsi, Anç. fond. turc. № 125, vər. 18 b , 21: Tiflis qarĢısından axan Kür çayı ƏrəĢ qoruğundan axıb keçir və onun gündoğan tərəfində, 7-8 günlük yoldan [sonra] Cavad adlanan vilayətə gəlib çatır. 117 Xalis Əfəndi nüsxəsi, №5732, vər. 28 a : ƏrəĢ adlı qəsəbənin yanında olan Kür çayının qarĢı tərəfindəki Gəncə vilayəti. 118
Ali, Kunh əl-əxbar, vər. 196 a , 501 a ; Zəfərname-ye Sultan Murad xan, vər. 22 b ; ġücaətnamə, vər. 38 a .
119 Ali, Kunh əl-əxbar, 139 a ; Nüsrətnamə, 132 b . 120 Mirzə Mehdi xan. CahangüĢa-ye Nadiri, s.141. 121
Kunhəl-əxbar,504 a . 122 Дорн, Каспии, 341. Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|