A fd 51-1 tam metin 06. indd
Yüklə 217,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
Mutezile Kelâmında Düşünce (Nazar)-Bilgi İlişkisi 171
öznede ortaya çıkan bir hüküm ise de, o, delîl ve delâlete dayanması bakımından nesneldir. Şu halde Kadı Abdulcebbar’ın bir şeyin bilgi değeri taşımasının temel ilkesi olarak temellendirdiği sukûn, sübjektif ve kaynağını özneden alan bir hü- küm değildir. Bilakis o, mantıksal ve rasyonel temelleri olan nesnel bir hüküm- dür. Bilginin oluşma koşullarında delîl üzerinde düşünmek ma’nâ’ya, ma’nâ özne ile ilişkisi açısından hâl’e, hâl de bilgi oluş niteliği açısından sukûnu’n- nefse temel olmuştur. Şimdi de bilgi oluş ilkesi olarak sukûnu’n-nefs’in bilgi tanımı olarak nasıl ‘itikâd’a dönüştüğünü ortaya koymak istiyoruz. d. İ’tikâd Olarak Bilgi: Kelam’da epistemolojik çerçeve içerisinde i’tikâd ( داقتعٕالا ) kavramına, ilk kez Mutezilî kelamcıların yer verdiği bilinmektedir. İslam Felsefesinde özel- likle Farabî, bu kavramı kullanan filozoflar arasında yer almaktadır. Farabî, bu bağlamda ‘tasavvur’ ve tasdîk’ bilgisini bir şeye itikâd etmek olarak tanımla- mıştır
122 Farabî gibi Kadı Abdulcebbar da, bu kavramı bilginin mahiyeti ve ta- nımı konusundaki izlediği yöntemin tamamlayıcı unsuru olarak kullanmıştır. Kadı Abdulcebbar, bilgiyi itikâd olarak tanımlarken, meydana geliş yönüne vurgu yapmaktadır. 123
O, bunu şu şekilde açıklanmaktadır: Bilginin itikâd olarak nitelenişi, ipin bağlanması ve sağlamlaştırılmasına kıyasla yapılmış bir benzetmedir. Bilenin, ‘itikâd eden’ olarak nitelenişi de itikâd olarak sahip olduğu bilgi açısındandır. Bu sebeple kişi, bilgi sahibi olmadan önce âlim olarak nitelenebilirken; itikâd sahibi olarak nitelenmesi ise ancak bilginin itikâd olduğu ispat edildikten sonra mümkün olabilir. 124 Burada bilgi, meydana geliş yönü açısından özne ile ilişkili bir fiil olduğu için ‘itikâd’ olarak tanımlanmıştır. Bu, itikâdın bilginin bir niteliği olduğu an- konusunda Kadı Abdulcebbar, ‘subjektivist’; Ebû Hâşim el-Cübbâî ise ‘objektivist’ olarak değerlendi- rilmiştir. Kanaatimizce bu iddia, Kadı Abdulcebbar’ın, sofistlerle, bilginin tanımı, mahiyeti ve delaleti konusunda; kuşkucularla bilginin imkânı konusunda yaptığı tartışmaları anlamsız kılmaktadır. Çünkü sofistler, bilindiği üzere, bilgide göreceliği ve objektif bilginin olamayacağını savunmakta; kuşkucular ise bilginin imkânını reddetmekteydi. Dolayısıyla Taşçı’nın Abdulcebbar’ın bilgide göreceliği savunduğu şeklindeki değerlendirmesi, Kadı Abdulcebbar’ın Sofist ve Kuşkucuların iddialarına karşı çıkması ile çelişmektedir. Bkz. Özcan Taşçı, Takiyyüddin Necrani`nin Mu`tezile Bilgi Teorisindeki Yeri ve Önemi, (Basılmamış Doktora Tezi), A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Ankara, 2005), s. 69 vd. 122 Farabî, Kitâbu’l-Burhân, tah. M. Fahrî, (Beyrut 1987), s. 20. 123 Kadı Abdulcebbar, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, s. 190 vd. 124 Ebû Abdullah el-Basrî, bu konuda Allah’ın hâli ile insanın hâlinin aynı olduğunu savunmuştur. Bilme- nin itikâd hâlini gerektirmesi insan için olduğu gibi Allah için de geçerlidir. Çünkü bilen oluş bu şekil- de olabilir. Ancak o, itikâd ifadesinin kalb, vicdân ve akıl îmâ gerekçesiyle Allah’a izafe edilmesinin doğru olmayacağı görüşündedir. Bunun yanı sıra bilgideki itikâd kavramı bir mecâz olduğu için onun Allah için kullanımı ya tevkîf ya da şer’î bir onaya bağlıdır. Bkz. Kadı Abdulcebbar, el-Muğnî, XII, s. 28; Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, s. 190.
172
lamına gelir. Söz konusu nitelik vakıaya mutabık olabileceği gibi olmayabilir de. Bu sebeple Kadı Abdulcebbar, itikâdı, düşünmeye dayanmayan itikâttan ayırmak için ‘sukûnu’n-nefs’ kavramını kullanmıştır. 125
Bu bağlamda bil- gi, farklı yönlerde meydana gelen bir ‘itikâd’ olarak ele alınmıştır. 126 Kadı
Abdulcebbar’ın kuşağı olan ve h. 395’te vefat eden İbn Faris İbn Zekeriyâ da, itikâd kelimesini Kadı Abdulcebbar’ın sezgici yorumunu destekleyecek şekilde ‘bir şeyin katılaşması, sertleşmesi, sabit olması ve kalbini bir şeye bağlaması’ anlamında yorumlamıştır. 127 Kelimenin bu anlamı, bilme olarak düşünme sürecinin 128
sonunda ortaya çıkan şeyin özneyle bağ oluşturacak şe- kilde meydana gelmesidir. Bu sürecin bağ ilişkisine dair Kadı Abdulcebbar’ın şu değerlendirmesi açıklayıcı olacaktır: Bilgi, itikâd cinsindendir. O, ancak şeyle olduğu üzere bir taalluka sahipse ve sukunu’n-nefsi iktiza ederse bilgi olur. Olmadığı üzere bir taalluka sahip olursa ortaya çıkan sonuç bilgisizlik olur. Şeyle, onu güçlendirecek şekilde bir taalluk varsa bu ne bilgi ne de bilgisizliktir. 129
Kadı Abdulcebbar, burada bilginin itikâd dışında başka bir şey olamaya- cağını savunmuş 130 ve bilgi oluş ile bilginin meydana gelişi gibi 131 iki farklı bağlam kullanmış görünmektedir. Bilgi oluş, düşünme sürecinde delîlin öz- selliğinin öznede yarattığı sukûn ile; meydana geliş de öznenin bilgi oluş sü- recinin tamamlanmasıyla ortaya çıkan sukûn ile bağ kurmasıdır. Bilgi oluş ile meydana geliş arasındaki ilişki konusunda ise o, kişiyi bilen olmaktan çıkaran şeyin itikâd eden oluştan da çıkaracağını söylemekte ve bilgisizliğin hem bil- giyi hem itikâdı nefyettiğini savunmaktadır. 132 Bu noktada Ebû Hâşim bilgi ile bilgisizliğin aynı cinsten olduğunu kabul etmiştir. Zira aynı düzlemde itikâd edilen şey üzere oluş bilgi; itikâd edilen şey üzere olmayış bilgisizliktir. Do- 125 Hüsnü Zîne, el-Akl inde’l-Mutezile, s. 58. 126 Kadı Abdulcebbar, el-Muğnî, -en-Nazar ve’l-Maarif-, s. 25 vd. 127 İbn Fâris İbn Zekeriyya, el-Mekâyîs fî’l-Luğa, s. 679. 128 Muhit Mert bu süreci bilgi ile itikâd arasındaki ilişki bağlamında şu şekilde değerlendirmiştir: Bir inanç doğru ve belli bir kaynaktan elde edilmiş olmakla birlikte kişi o konuda mutmain değilse bu zihinsel duruma şek deniyor. Kesin kanaate sahip olduğu halde kişi o inancını belli bir kaynaktan elde etmemişse o da bilgi olmuyor, zan oluyor. Kişi kesin kanaate sahip, fakat inancı doğru değilse bu da cehalet oluyor. Detaylı bilgi için bkz: Muhit Mert, “Kelamcıların Bilgi Tanımları Üzerine Bir Tahlil Denemesi”, AÜİFD., XLIV: 1, (2003). 129 Kadı Abdulcebbar, el-Muğnî, -en-Nazar ve’l-Maarif-, s. 25. 130 Kadı Abdulcebbar, a.g.e., s. 26-27. 131 Abdulcebbar, bilginin bilgi olduğunu bilmeyi nefsin kendisi olarak kabul etmez. Ona göre ortada iki tür bilgi vardır: Biri, kendisiyle itikâdın bilindiği bilgi; diğeri ise bilginin kendisi. Bkz. Muğnî, -en-
132 Kadı Abdulcebbar, a.g.e., s. 26 vd., 214 vd. Mutezile Kelâmında Düşünce (Nazar)-Bilgi İlişkisi 173
layısıyla itikâd, bilgi ve bilgi olmayanı cins olarak kapsamaktadır. Çünkü o, bilgi nesnesiyle olduğu ve olmadığı üzere iki yönde meydana gelebilmektedir. Bilgi, bilgi olmayan yönden özü itibarıyla sukunu’n-nefs’e sahip olması ba- kımından ayrılır. 133 Buna göre her bilgi itikâd iken; her itikâd, bilgi değildir. Çünkü itikâd, taklîd ve delîle dayanmadan rastgele kabul edilen şeyleri de içerebilmektedir. Dolayısıyla itikâd bilgi ilişkisinde bilgi, bilgi olmayandan itikâd oluşu ile değil sukûnu’n-nefs koşulunu sağlamasıyla ayrılır. 134
Kadı Abdulcebbar’ın bu yaklaşımında bilgi ile itikâd arasında bir içlem- kaplam ilişkisi söz konusudur. 135 Bu, bilgiyi itikâd yapan şeyin bilginin mey- dana geliş yönleri olduğu anlamına gelir. O, bilgi ve itikâd arasındaki farkı ve ilişkiyi en çarpıcı şekliyle şu şekilde özetlemiştir: ‘Nazar, itikâdı tevlîd etmez. Yalnız bilgiyi tevlîd eder. Çünkü nazar, bilgi oluşun bir yönü gibidir. 136
Dikkat edilirse burada itikâd, nazar ile değil, bilgi ile ilişkilendirilmiştir. İ’tikâd, bilgi oluş üzerine bir fiil olarak bilginin meydana geliş yönünü ifade etmektedir. 137
Peki, meydana geliş yönü olarak itikâd üzerinde itikâd edenin bir etkisi var mıdır? Kadı Abdulcebbar, bu konuda da sübjektifliğe ve göreceliğe düşme- mek için katı tutumunu korumaya çalışmış ve itikâd edenin itikâd edilen şey üzerinde hiçbir tesirinin olmadığını söylemiştir. Aksi halde itikâd edilen şey, itikâd edenin itikâdına göre meydana gelir ve şeyler, göreceliği savunanların kabul ettiği gibi, ‘her sıfat üzere’ olurdu. O zaman buna göre, bir şey aynı anda hem var hem yok, hem siyah hem beyaz, hem kadim hem muhdes olurdu. Bu ise, imkansız olan bir şeyi, cinslerin birbirine dönüşmesi anlamına gelir. 138
Kısaca Kadı Abdulcebbar, bilgi oluşun niteliğini sukûnu’n-nefs ile, meydana gelişini de ‘itikât’ kavramıyla ifade etmiş ve bunu makûl bir hâl 139 olarak temel- lendirmiştir. Zira itikâd edenin itikâd ettiği şeye nefsinin sukûn bulması durumu ile bulmaması durumu arasında açık ve kesin bir hâl farkı vardır. İlkinde hâl 133 Kadı Abdulcebbar, a.g.e., s. 30 134 Kadı Abdulcebbar, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, s. 46. 135 Bilgi cins olması bakımından bilgi değildir. Bilakis olduğu üzere bilindiğinde bilgi olur. Bu nedenle bilgi olmamasına rağmen itikâd olabilir. Ya da bir şeyle olmadığı üzere taalluk da söz konusu olabilir. Bu doğruysa bilginin hâli konusunda bilenin hâli sadece bir şeyin olduğu üzere olarak bilinmesi şek- linde olabilir. Bkz. Kadı Abdulcebbar, Muğnî, -et-Ta’dîl ve’t-Tecvîr-, s. 125. 136 Kadı Abdulcebbar, el-Muğnî, -et-Tevlîd-, s. 126. 137 Kadı Abdulcebbar, a.g.e., s. 98. 138 Kadı Abdulcebbar, Muğnî, -en-Nazar ve’l-Maarif-, s. 48-49. 139 Bu makul hâl, Ebû Hâşim’e göre ‘sukunu’n-nefs’e dayanarak bilinir. Bkz. A.g.e., s. 34, 42, 43. Ayrıca bkz. Yahya b. Murtaza, Bahru’z-Zehhâr, 1, s. 153. Burada Abdulcebbar’ın kelam anlayışını büyük oranda paylaşan Yahya. b. Murtaza, bilgiyle ilgili olarak Abdulcebbar’a ‘bilginin kendisinde sukûnu’n- nefsi vacip kılan bir hâl vardır’ görüşünü nispet etmiştir.
174
olarak alim oluş, ikincisinde ise alim olmadan itikâd ediş hâli vardır. İlkinde kişi, itikâd nesnesine olduğu üzere itikâd etmişken; ikincisinde bunun aksi söz konusudur. Dolayısıyla bu iki durumun hükmü farklıdır. 140
Bilginin itikâd ola- rak tanımlanıp tanımlanamayacağı meselesi, Kelam’daki bilgi tartışmalarının ana temasını oluşturmuştur. Bu kavram, Eş’ârî ve Maturîdî kelamcıların yanı sıra Bağdat Mutezilesi tarafından eleştirilmiş ve reddedilmiştir. Buna, bilgiyi bir yönde meydana gelme ile değil, cins olarak kabul eden Allaf’ın yanı sıra 141
, Bağdat Mutezilesinin önde gelen ismi Ebû’l-Kasım el-Belhî de aynı gerekçeyle itiraz etmiş ve bilginin ‘itikâd’ cinsinden olamayacağını savunmuştur. Bağdat Mutezilesi’nin bilgiyi i’tikâd olarak tanımlayan Basra Mutezilesine yönelttiği eleştiri Nisabûrî’nin eserinde şu şekilde geçmektedir: (Basralı) üstadlarımıza göre bilgi, özsel (bi-aynihi) olarak değil, bir yönde meydana gelme bakımından bilgi olur. (Bağdat Mutezilesinden) Belhî’ye göre ise bilgi, bizatihi bilgidir. Bundan kastı ise, bilginin bir ma’nâ ile değil, bizatihi kendisi ile bilgi olduğudur. Biz de onun gibi, bilginin bir ma’nâ ile bilgi olmadığını kabul ediyoruz. Biz, bilgiyi bir yönde meydana gelmesiyle temellendiriyoruz. 142
sı bütün bilgileri benzeşik 143
yapar. Bu durumda bilgi olmayan şeylerin bilgi cinsinden olma imkânı da ortadan kalkar. Zira bilindiği üzere taklîd, bilgi cin- sinden olabilmektedir. Dolayısıyla bilgi oluş, hüküm olarak bilgi olmayandan “belli bir yönde meydana gelmesi” ile ilgilidir. Bir yönde meydana geliş de ne bilginin kendisi, ne varlığı ne de hudûsu ile ilgilidir. 144
Şu halde genelde Basra Mutezilesi, özelde Kadı Abdulcebbar, bilgi ile itikâd arasında adına yönler 145
146 Muhtemelen bu durum, varoluşun (hudûs-kevn) fiil olmasından kaynaklanan bir olasılıklar di- zisi içerisinde ele alınmasından kaynaklanmış olmalıdır. 140 Abdulcebbar, el-Muğnî, -et-Tenebbuât ve’l-Mu’cizât-, s.327. 141 Abdulcebbar, el-Muğnî, -en-Nazar ve’l-Maarif-, s. 188; Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, s. 46; Yahya b. Murta- za, Bahru’z-Zehhâr, I, s. 153. 142 Nisâbûrî, el-Mesâil fî’l-Hilaf, s. 287. 143 Mutemâsil 144 Kadı Abdulcebbar, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, s. 190. 145 vucûh 146 Basra Mutezilesinin önemli isimlerinden Ebû Abdullah el-Basrî, bilginin itikâd oluşunu meydana geliş yönü açısından ele almış, delalet ve ilişki olarak cüz’î (tafsîlî) olanı kategorik (cümleten) olana kat- maktan söz etmiştir. Bkz. Kadı Abdulcebbar, Muğnî, -en-Nazar ve’l-Maarif-, s. 191. Mutezile Kelâmında Düşünce (Nazar)-Bilgi İlişkisi 175
Sonuç Kadı Abdulcebbar, bilgi konusunda şeylerde nesnel bir delalet olarak ‘ma’nâ’ların bulunduğunu kabul etmiş; aklın doğuştan getirdiği zorunlu bil- gileri ise bilgiye ulaşmayı mümkün kılan “delil” ve “delalet”ler olarak kav- ramsallaştırmıştır. O, aklın doğuştan getirdiği bilgiler ile şeylerin kendinde taşıdıkları ‘ma’nâ’lar arasında tam bir mutabakat bulunduğunu savunmuş, varlıklarda içkin olan (cüz’î) manâların aklın doğuştan getirdiği küllî (cümle- ten) bilgiler ile bilinebileceğini kabul etmiştir. Bilgi tartışmalarının sistematik hale geldiği bir dönemde yaşayan Kadı Ab- dulcebbar, bilgiyi, Tevlîd kavramı üzerinden “oluşma süreçleri” açısından ele almış ve düşünce ile bilgi arasındaki ilişkiyi bir ‘sebep-sonuç’ ilişkisi olarak te- mellendirmiştir. Bu yaklaşımda düşünce, delil ile medlul arasındaki ilişkide in- sana ait bir fiil ise, bu fiile bağlı olarak düşünme sonucunda ortaya çıkan bilgi de insana ait bir fiildir. Çünkü sebebin öznesi aynı zamanda sonucun da öznesidir. Bu çerçevede düşünce, akıldaki zorunlu ve kategorik (usûlu’l-edille) bilgilerle aktüelleşen, bilinen küllî bilgiden bilinmeyenin (medlûl) cüz’î bilgisine giden iki düzeyli bir süreçtir. Bu süreçte ortaya çıkan bilginin nesnelliği ise, delil ile medlul arasında var olan ‘ta’alluk’ ve ‘delâlet’e dayanır. Bir fiil olarak düşün- cenin öznel olması, delil ile medlul arasındaki ‘taalluk’ ve ‘delalet’e dayanan bilginin ‘nesnel’ niteliğini ortadan kaldırmaz. Bu niteliğiyle bilgi, objektif, her- kes için geçerli, savunulabilir, temellendirilebilir bir şeydir. Sonuç olarak Kadı Abdulcebbar’ın akıl, düşünce ve bilgi arasında kurduğu ilişki biçimini, ‘anali- tik’ ve bir ‘süreç epistemolojisi’ olarak değerlendirmek mümkündür.
Amidî, Ebkâru’l-Efkâr, tah. A. M. Mehdî, Kahire, 2002. Bağdadî, el-Fark beyne’l-Firak, Beyrut, 1990. Bakıllanî, Temhîd, Beyrut, 1957. Cabirî, Muhammed Âbid, Arap İslam Kültürünün Akıl Yapısı, terc. B. Köroğlu, H. Hacak, E. Demirli, İstanbul, 1999. Câhız, Resâil, Beyrut, 1991. Cürcânî, S. Şerif, Ta’rifât, Beyrut, 1983. _____, Şerhu’l- Mevâkıf, Beyrut, 1997. Cüveynî, İrşâd, tah. M.Y. Mûsa, Mısır, 1950. Ebû Reşîd en-Nisâbûrî, ‘Divânu’l-Usûl Fî’t-Tevhîd’, tah. M. Abdu’l-Hâdî Ebu Ride, Mısır, 1969. _____, Mesâil fi’l-Hilâf, tah. M. Ziyade, R. Seyyîd, Beyrut, 1979. Eş’ârî, Makâlât, İstanbul, 1928. Fârâbî, Kitâbu’l-Burhân, tah. Macid Fahrî, Beyrut, 1987. 176
Georges Vajda, Pour Le Dossier Nazar, Resherches d’Islamologie, Lourain, 1977. Hasan Basrî, Risâletun fî’l-Kader, Resâilu’l-Adl ve’t-Tevhîd içinde, Mısır: Dâru’l-Hilal, tsz. Hüsnü Zîne, el-Akl inde’l-Mutezile, Beyrut, 1980. İbn Faris İbn Zekeriya, el-Mekayîs fî’l-Luğa, tah. Şihâbu’d-Dîn Ebû Amr, Dâru’l-Fikr, Beyrut- Lübnan, 1994. İbn Sinâ, Necât, tah. M. S. Kürdî, Kahire, 1938. İmam Kasım er-Ressî, Mecmuu Kutub ve’r-Resâil, tah. A. A. Cedbân, San’a, 2001. Kadı Abdulcebbar, Mecmuu’l-Muhît bi’t-Teklîf, tah. Ö. Azmî ve A. el-Ehvânî, Mısır, tsz. _____, el-Muğnî, -en-Nazar ve’l-Meârif-, tah. İbrahim Medkûr, Mısır, tsz. Kadı Abdulcebbar, el-Muğnî,-Kitâbu’t-Ta’dîl ve Tecvîr-, tah. Mahmûd Muhammed Kâsım, Mı- sır, tsz. _____, Mecmuu’l-Muhit bi’t-Teklîf, tah.Cîn Yusuf Hoben el-Yesûî, Beyrut 1986. _____, el-Muğnî, -et-Tenebbuât ve’l-Mu’cizât-, tah. M. Muhammed Kasım, Taha Hüseyin (ed.), c. XV, Mısır tz. _____, el-Muğnî, -İ’câzu’l-Kur’ân-, c. XVI, tah. Emîn el-Hûlî, Mısır, tsz. _____, Muteşabihu’l-Kur’ân, tah. Adnan Muhammed Zarzûr, Mısır: Dâru’t-Turâs, tsz. _____, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, tah. A. Osman, Kahire, 1996. Margaretha T. Heemskerk, Suffering in The Mu’tazilite Theology, Leiden, 2000. Muhit, Mert, “Kelamcıların Bilgi Tanımları üzerine Bir Tahlil Denemesi,” AÜİFD, XLIV: 1, Ankara 2003. Nâşî el-Ekber, Kitâbu’l-Evsat, thk. J. Van Ess, Beyrut 1971. Osman b. Sa’îd ed-Darimî, ‘Reddu’l-İmam ed-Darimî’, tah. M. H. el-Fakî, Lübnan, 1358 H. Richard M. Frank, al-Ma’na: Some Reflections on The Technical Meanings of The Term in
Society, 87:3 (1967). Richard M. Frank, The Metaphysics of Created Being According to Abu’l-Hudhayl al-Allaf, Leiden, 1966. Soheil M. Afnan, Philosophical Terminology in Arabic and Persian, Leiden, 1964. Şehristanî, el-Milel ve’n-Nihal, Lübnan- Beyrut, tsz. Taşçı, Özcan,
Doktora Tezi, A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2005. Toshiko Izutsu, İslam Düşüncesinde İman Kavramı, terc. Selahattin Ayaz, İstanbul, 2000. Wolfson, Kelam Felsefeleri, terc. K. Turhan, İstanbul, 2001. Yahya b. Hüseyin, ‘er-Redd ve’l-İhticâc’, Resâilu’l-Adl ve’t-Tevhîd içinde, tah. Muhammed Ammâre, Mısır: Dâru’l-Hilal, tsz. Yahya b. Murtaza, Bahru’z-Zehhar, tah. M. M. Tâmir, Beyrut, 2001. Yüklə 217,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|