A fd 51-1 tam metin 06. indd
Yüklə 217,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
Mutezile Kelâmında Düşünce (Nazar)-Bilgi İlişkisi 165
Bilginin meydana gelişini, delîl temelinde ele aldık. Biz bunu (bireylerin ma’nâları bilme yolu olarak) hâl ortaklığı ile biliriz. Buna göre düşünce bir hâldir ve delîl temelinde ele alındığında bu hâli herkesle paylaşıyoruz. Aksi halde düşüncenin bilgiyi tevlit ettiğini bilmemiz olanaksız olurdu. Bu (yönteme) göre delîllerin ahvâlini, delâlet mahiyetleri açısından biliriz. Bu temel hareket noktasının sıhhatine hükmetmesek, delîl ve illetlerin nesnel delâlete sahip oldukları bilinemez ve zorunlu bilgiler, idrak ve tecrübenin kendisi üzerinde nesnel ve kesin olan güven temelimiz sarsılmış olurdu. 88 Burada Kadı Abdulcebbar, ma’nâ’ların bilişsel niteliğini ‘delîle gereksinim duymaksızın dolaysız şekilde bilme’ olarak ‘hâl’ kavramı ile ifade etmiştir. Bu aynı zamanda bilginin oluşma şartlarına ilişkin nesnel bir temel sağlamakta- dır. Anlaşıldığı üzere Kadı Abdulcebbar’ın yaklaşımında hâl, ma’nâ kavramı- nı olumsuzlamamaktadır. Bilakis hâl, imkânını, ma’nâ kategorisi ile, ma’nâ da düşünce ile elde edilmektedir. Dolayısıyla bilgi gibi düşünce de bilişsel olarak aynı şekilde yani hâl olarak temellendirilmiştir. O, bunu dolaysız ve doğrudan bilme olarak açıklamış, bilen olarak özneyi, ‘nefs’ kavramı ile ifade etmiştir. Bilenin ‘nefs’ kavramı üzerinden ifade edilmesi, düşünsel ve iradî fiillerin kalb düzleminde ‘ma’nâ’ ve ‘hâl’ olarak değerlendirilmesini gerektirmiştir. Şu halde bilgi, düşünme koşuluna bağlı olarak ortaya çıkan bir kalb fiilidir ve kişi, bunu nefsinde ‘hâl’ olarak bulur.
Kadı Abdulcebbar’ın düşünce sisteminde epistemoloji, ‘korku’ ile başlar. Bu aynı zamanda düşünme sürecine kaynaklık eden bir başlangıçtır. Kadı Abdulcebbar’ın adına ‘havf’ dediği, bizim ‘endişe’ olarak çevirmeyi daha uy- gun bulduğumuz söz konusu hâl, daha çok, anlıksal bir endişe olarak ortaya çıkmaktadır. Çünkü kişi, kendisini, birbirini tekfir eden farklı din ve mez- hepler içerisinde bulur. Bu bağlamda kişi, kendisini, Allah’tan vahiy aldığını iddia eden bir elçinin kendisine verilen şeriata çağırması 89 ve sevap, ceza, va- cip ve kabih gibi değer yargılarında bulunması ile endişe içerisinde bulur. Bu hâl düşünceye kaynaklık etmekte, bir imkan olarak da bilgiye ulaşıldığında yerini sukûn’a bırakmaktadır. Dolayısıyla bilgi, endişe ve kaygı ile başlayan sürecin zihinsel olarak sona ermesi anlamında bir ‘kesinlik’ hâlidir. Buna göre sukûnu’n-nefs ( سفنلا نوكس ), öznede bilgisizlik ve kuşku gibi faktörlerle or- 88 Kadı Abdulcebbar, Muğnî, -et-Tenebbuât ve’l-Mu’cizât-, s. 369. 89 Kadı Abdulcebbar, a.g.e., s. 396 vd.
166
taya çıkan zihinsel gerilimin sona ermesi demektir. Ebû Ali el-Cübbâî, Ebû Hâşim el-Cübbâî ve Kadı Abdulcebbar’ın bilginin yakinîliğini bu kavramla ifade etmesi derin tartışmalara sebep olmuştur. 90 Mutezile içerisinde bu kri- tere şiddetle karşı çıkanların başında Câhız gelmektedir. O, bilgi olmadan da ‘sukûn’ hâlinin ortaya çıkabileceğini savunmuş ve ‘sukûn’ hâlinin bilgisel bir ilke olarak temellendirilemeyeceğini ileri sürmüştür. Câhız’ın çağdaşı olan Kindî de ‘sukûn’ ifadesine yer vermiş ve ‘sukûnu’l- fehm’ ( مْهَفلا ُنُوك ُس ) kavramını kullanmıştır. Bu kavramın Câhız tarafından eleş- tirilmesi ve Kindî tarafından da kullanılması, en azından ‘sukûn’ kavramının Basra Mutezilesinden olan Allaf ve Nazzam gibi çağdaş kelamcılar tarafından da tartışılmış olabileceği ihtimalini güçlendirmektedir. 91 Câhız’ın eleştirisine bakıldığında ‘sukûnu’n-nefs’, bilginin nesnelliğiyle ilgili bir ilkedir. Câhız ise, söz konusu ilkenin bilginin nesnelliğini ortadan kaldıracağını ve öznel kılacağını savunmuştur. Kadı Abdulcebbar, Ebû Hâşim el-Cübbâî’den aldığı ‘sukûnu’n-nefs’ kav- ramıyla yeni bir nesnellik temellendirmesine girişmiş 92 ve bu kavramı duyu- ların, doğuştan gelen zorunlu, kategorik bilgilerin ve nazarî bilgilerin kesinlik ölçüsü ve nesnel illeti olarak ortaya koymaya çalışmıştır. 93 Ona göre sukûnu’n- nefs, bilgi oluş 94 açısından bütün bilgileri içine alan en temel epistemolojik il- kedir. O, bu hükme, ‘fiil yapma imkânına sahip olan ile fiil yapması imkânsız olan’ arasındaki farklılığı, ‘’fiil ile kadir oluş arasındaki ilişkiyi ve delâleti’ 90 Hüsnü Zîne, ‘sukûnu’n-nefs’i, Sanskritçe’de ‘sükunet’ anlamına gelen kuşkucuların ‘Ataraksiya’sıyla kıyaslamıştır. O, zihinsel dinginlik (mental tranquility) anlamına gelen Ataraksiya’nın Abdulcebbar döneminde bilinip bilinmediğinin şüpheli olduğuna dikkat çekmiştir. Ona göre bu düşüncenin izlerini Maturidî’de “hâtır” kavramında görülmektedir. Bunun yanı sıra aynı etkinin Mutezile’de de mümkün olduğunu iddia etmiştir. Çünkü Mutezilî çevrelerde şüphe, epistemolojik değeri açısından metodolojik anlamda olumlanmıştır. Çünkü düşünme Ebû Ali el-Cübbâî’de olduğu gibi bilme durumunda değil, ancak şüphe ve bilgisizlik durumlarında mümkün olabilir. Sonuç olarak Zîne, Abdulcebbar’ın, sukûnu’n-nefs kavramıyla sofist çevrenin göreceliğine ve kuşkucu çevrenin bilginin imkânına ilişkin görüşlerinin aksine, bilginin objektif ve ne nesnesiyle tam bir uygunluk içerisinde olduğu tezini savunduğunu söylemiştir. Bkz. Hüsnü Zîne, el-Akl inde’l-Mutezile, (Beyrut, 1980), s. 82 vd. 91 Hüsnü Zîne, a.g.e., s. 79. 92 Hüsnü Zîne, a.g.e., s. 79. 93 Zira Abdulcebbar’a göre sukûnu’n-nefs, bir illettir. O, duyu ve aklın alanına giren bilgileri içine alır.
şulunun bulunduğunu ifade etmiş, bunlardan ilkinin bilme sürecinin sonunda oluşan bilginin nesnesiyle tam bir mutabakat taşıması, diğeri ise bilgide, zihinde kesinlik yaratan ‘sukûn’ kılıcı bir niteliğin olması. Bkz. Hüsnü Zîne, a.g.e., s. 77. 94 ‘Bilgi sukunu’n-nefs koşuluyla bilgi olur. Zann, taklîd ve delîlsiz olarak tesadüfen kabul edilen şeylerde (tebhît) bu koşul yoktur. Bkz. Kadı Abdulcebbar, el-Muğnî, -en-Nazar ve’l-Maarif-, s. 42, 43. Yüklə 217,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|